تحول در روابط عربستان و روسیه: آثار و پیامدها
انتظار روسها بالاخره به سر رسید و ملک سلمان، پادشاه عربستان سعودی، روز ۱۲ مهر برای انجام سفری چهار روزه با خدم و حشم وارد مسکو شد. این اولین دیدار یک پادشاه سعودی از روسیه در تاریخ روابط دو کشور است. رئیس جمهور روسیه در مراسم استقبال از ملک سلمان در کاخ کرملین، این دیدار را تاریخی و «نقطه عطفی» در روابط دو کشور خواند و خطاب به شاه سعودی گفت: «من مطمئنم ملاقات شما روابط میان دو کشور را تقویت خواهد کرد». ملک سلمان نیز عنوان کرد: «هدف ما تقویت روابطمان به نفع صلح و امنیت و توسعه اقتصاد جهانی است».[۱] بعد از مذاکرات میان دو طرف، پوتین اعلام کرد که «گفتگوهای اساسی و معناداری با شاه سعودی» داشته است.[۲] همچنین، سرگی لاوروف وزیر خارجه روسیه در کنفرانسی خبری با همتای سعودیاش با بیان اینکه «دو رهبر گفتگویی دوستانه و اساسی بر اساس آمال دو کشور برای رشد متداوم همکاری مبتنی بر نفع متقابل در همه حوزهها داشتند»، گفت که روابط روسیه و عربستان به «سطح کیفی جدیدی» رسیده است.
وی عنوان کرد که دو طرف بر جنگیدن با تروریسم، پیدا کردن راهحلهای مسالمتآمیز برای درگیریهای خاورمیانه و اصل یکپارچگی سرزمینی توافق کردهاند. عادل الجبیر، وزیر خارجه عربستان، نیز با بیان اینکه «ما معتقدیم افقهای جدیدی برای توسعه روابطمان باز شده که قبلاً حتی قابل تصور هم نبودهاند» گفت: «روابط میان روسیه و عربستان به لحظهای تاریخی رسیده است. ما مطمئنیم تقویت روابط روسیه-سعودی تأثیرات مثبتی بر تقویت ثبات و امنیت در منطقه و جهان خواهد گذاشت».[۳]
توافقات در حوزه تسلیحات و سرمایهگذاری
در جریان سفر ملک سلمان به روسیه، توافق اولیه فروش سیستم دفاع هوایی «اس ۴۰۰» به عربستان سعودی میان طرفین امضا شد. ارزش این توافق سه میلیارد دلار اعلام شده است. توافقات دیگری نیز در حوزه تسلیحات بین دو طرف صورت گرفته، که انتقال تکنولوژی برای تولید سیستم موشکی هدایتشونده ضد تانک Kornet-EM، راکتاندازهای Tos-1A، پرتابگرهای اتوماتیک نارنجک AGS-30 و آخرین نسخه سلاح کلاشنیکوف در آن پیشبینی شده است.[۴] مدیر «صندوق سرمایهگذاری مستقیم روسیه» نیز اعلام کرده است که این صندوق توافقاتی به ارزش ۲٫۱ میلیارد دلار با «صندوق سرمایهگذاری عمومی سعودی» امضاء کرده است؛ که شامل یک میلیارد دلار سرمایهگذاری در زمینه پروژههای انرژی و یک میلیارد دلار سرمایهگذاری در پروژههای تکنولوژی میشود. همچنین، سعودیها موافقت کردهاند ۱۰۰ میلیون دلار در پروژههای زیرساختی روسیه سرمایهگذاری کنند که شامل ساخت جادهای در مسکو و خط مترویی در سنتپترزبورگ میشود.[۵]
وزیر خارجه روسیه در توضیح این توافق عنوان کرده است که نه تنها انرژیهای سنتی بلکه انرژی هستهای، همکاری در زمینه اکتشافات فضایی، پروژههای صنایع کشاورزی و زیرساختها را نیز شامل میشود.[۶] در مجموع، بیش از ۱۵ قرارداد همکاری به ارزش میلیاردها دلار میان روسها و سعودیها در زمینههای مختلف از جمله نفت، تسلیحات نظامی و اکتشافات فضایی امضاء شده است.[۷]
توافق ضمنی بر سر تداوم «کاهش سقف تولید نفت»
توافق مربوط به کاهش سقف تولید نفت میان تولیدکنندگان این منبع در مارس ۲۰۱۸ پایان خواهد یافت. با توجه به اینکه روسیه و عربستان دو تولیدکننده عمده نفت جهانی هستند، نقش آنها در تداوم یا پایان۲دادن به این توافق کلیدی است؛ همانگونه که دو کشور نقشی اساسی در شکلگیری آن ایفا کردهاند. پوتین اعلام کرده است که روسیه آماده تداوم این توافق بعد از مارس ۲۰۱۸ است. ملک سلمان نیز در ملاقات با پوتین گفت: «تلاش میکنیم به همکاری برای دستیابی به ثبات در بازار جهانی نفت، که رشد اقتصاد جهانی را تقویت میکند، ادامه دهیم».[۸] خالد الفلیح وزیر انرژی عربستان هم با بیان اینکه «همکاری میان روسیه و عربستان به اوپک حیات دوبارهای بخشید و ریاض را درباره چشمانداز نفت نسبت به چندین سال اخیر خوشبینتر کرده است» گفته که عربستان بر سر ایده تداوم کاهش سقف تولید نفت «انعطافپذیر» است. الفلیح عنوان کرده است: «ما همه گزینهها را باز گذاشتهایم. پوتین نیز در این مورد با ما موافق است و عنوان کرده که اگر موافقت شود و این بهترین گزینه باشد، آماده استمرار این توافق تا پایان سال ۲۰۱۸ است».[۹] در واقع، بهنظر میرسد هر دو کشور به تداوم توافق «کاهش سقف تولید نفت» نیاز اساسی دارند و راهی جز استمرار آن پس از مارس ۲۰۱۸ ندارند.
نزدیکشدن دیدگاههای دو طرف بر سر سوریه
پادشاه عربستان سعودی در دیدار با رئیس جمهور روسیه از طرح ایجاد مناطق کاهش تنش در سوریه استقبال کرد. این در حالی است که تا قبل از این، سعودیها بهدلیل حضور جمهوری اسلامی ایران در این طرح، با آن مخالفت کرده بودند. همچنین، ملک سلمان در مسکو هیچ بحثی در مورد اینکه «اسد باید برود» مطرح نکرد، در حالی که سعودیها در سالهای گذشته پافشاریهای زیادی بر این موضوع کرده و در راستای آن نیز حمایتهای مادی و معنوی گستردهای از مخالفان اسد بهعمل آوردهاند. البته در مقابل، روسها نیز از تلاشهای عربستان سعودی در راستای یکپارچهسازی گروههای شورشی متعدد در سوریه برای فراهمساختن مسیر مذاکرات صلح جهت پایاندادن به جنگ در سوریه حمایت کردند. چیزی که احتمالاً در این مورد محل اختلاف طرفین بوده، نقش ایران در سوریه و منطقه است. سلمان در دیدار با پوتین گفت که «امنیت و ثبات منطقه خلیج فارس و خاورمیانه نیاز فوری برای دستیابی به ثبات و امنیت در یمن است و این نیازمند آن است که ایران از مداخله در امور داخلی منطقه و بیثباتسازی آن دست بردارد».
همچنین، گفته میشود پادشاه سعودی در دیدار با پوتین تلاش کرده وی را متقاعد کند تا در توافقات مربوط به صلح سوریه، ایران را متقاعد یا مجبور نماید بعد از پایان درگیریها نیروهای خود را از سوریه خارج کند. البته روسها در جریان سفر سلمان به مسکو، هیچ اظهارنظر علنی درباره ایران نکردهاند.
نگاه مسکو و ریاض به سفر ملک سلمان به روسیه
نگاه روسیه و کشورهای خاورمیانه به همدیگر در بسیاری از موارد نگاهی عملگرایانه، ابزاری و کوتاهمدت است. کشورهای خاورمیانه تلاش میکنند با نزدیکشدن به روسیه، از آن بهعنوان اهرمی برای مقابله و یا امتیازگیری از آمریکا بهره بگیرند. در مقابل، روسیه هم در راستای بهرهبرداری از ظرفیتهای اقتصادی- تجاری و بازارهای منطقه، حفظ و افزایش درآمدهای خود در بازار انرژی، ارتقای پرستیژ و جایگاه جهانی خود و نیز مقابله با تهدیداتی مانند افراطگرایی و تروریسم که میتواند مسلمانان روسی و کشورهای همجوار روسیه در آسیای مرکزی را تحت تأثیر قرار دهد، تلاش میکند با همه بازیگران خاورمیانه روابط مناسب و دوستانهای داشته باشد، بدون اینکه وارد اتحادها یا ائتلافهای پایدار در این منطقه شود و یا در یک طرف درگیریهای پیچیده آن قرار بگیرد[۱۰]؛ رویکردی که مارک کاتز، کارشناس برجسته مسائل روسیه، از آن بهعنوان «هنر ایجاد دوستی با هر کسی» یاد کرده است.[۱۱]
عربستان سعودی در روابطش با روسیه بیشتر نگاه امتیازگیری از آمریکا را دارد؛ به این معنا که با چرخیدن به سمت روسیه، نارضایتی خود را از یک تصمیم و یا تصمیمات دولت آمریکا نشان میدهد و بدین ترتیب سعی میکند سیاستمداران آمریکایی را در راستای برآورده ساختن خواستههای خویش یا نادیده گرفتن یک موضوع تحریک یا ترغیب کند. این نوع بندبازی مختص به عربستان سعودی نیست، بلکه در رفتارهای اردوغان در ترکیه، السیسی در مصر، نتانیاهو در اسرائیل و خاندان آلثانی در قطر نیز مشاهده میشود؛ البته همه اینها مواظب هستند که تا کجا پیش میروند و هرگز حاضر نیستند روابطشان با آمریکا را به خاطر نزدیکی با روسیه به خطر بیندارند.[۱۲] به هر حال، بعد از اینکه بحث توافق خرید «اس ۴۰۰» توسط عربستان مطرح شد، وزارت دفاع آمریکا از آمادگی برای تحویل سامانه ضد موشکی «تاد» به ریاض خبر داد (این کار در چارچوب توافقات تسلیحاتی واشینگتن و ریاض در جریان سفر دونالد ترامپ به عربستان در اواخر اردیبهشت سال جاری به سعودی صورت میگیرد).
البته برخی کارشناسان نیز معتقدند عدم قطعیت سیاست خاورمیانهای ترامپ، ملک سلمان را به متنوعسازی متحدان سعودی متقاعد کرده است. بعضی هم بر این باورند که ملک سلمان در حال تقویت جایگاه فرزندش محمد است و جلب نظر قدرتهای بزرگ در پشتیبانی و حمایت از وی برای نشستن بر تخت پادشاهی را مهم میداند. همچنین، با توجه به تحولاتی که بهنظر میرسد نسل سوم شاهزادگان سعودی به رهبری محمد بن سلمان قصد دارد در عربستان ایجاد کند و نشانههایی از آن نیز ظاهر شده است، بعید نیست سعودیها بخواهند از اتکای صرف به آمریکا رها شوند و با قدرتهای دیگر از جمله روسیه نیز روابط مستحکمتری برقرار کنند. مسئله دیگر این است که روسیه طی چند سال گذشته به یکی از بازیگران تأثیرگذار خاورمیانه بهویژه در بحران سوریه تبدیل شده است و به نفع هیچ بازیگری در منطقه نیست که این موضوع را نادیده بگیرد.
تأثیر سفر ملک سلمان به مسکو بر روابط ایران و روسیه
نگاهی هم وجود دارد مبنی بر اینکه سعودیها سعی دارند با دادن امتیازاتی به روسیه، بین این کشور و ایران فاصله ایجاد کنند و یا حداقل روسها را متقاعد نمایند در فرآیند صلح سوریه امتیاز چندانی به ایران ندهند و جمهوری اسلامی را متقاعد یا مجبور به تعدیل یا خروج نیروهای خود از سوریه بعد از پایان درگیریها در این کشور کنند. اینکه ریاض چنین خواستهای داشته باشد، چیز عجیبی نیست و کاملاً قابل درک است. اما اینکه آیا روسیه این موضوع را خواهد پذیرفت و همچنین آیا این کار در توان روسیه و در راستای منافع این کشور است، بعید بهنظر میرسد. باید این نکته را در نظر داشت که هرچند رویکرد روسیه در خاورمیانه بر نوعی عملگرایی کوتاهمدتنگر با انعطافپذیری بالا استوار است و مسکو طرح بلندمدتی در منطقه ندارد، اما در رابطه با جمهوری اسلامی ایران منافع بلندمدتی دارد که نمیتواند آنها را نادیده بگیرد. همچنین باید دقت کرد که جمهوری اسلامی ایران در سوریه تحت رهبری روسیه عمل نمیکند، بلکه یک بازیگر مستقل است که به دلیل منافع مشترکی که با روسیه دارد، با این کشور همکاری میکند. حضور ایران در نشستهای آستانه درباره سوریه در همین راستا قابل ارزیابی است.
البته در این شکی نیست که روسیه بر موازنه قوا در منطقه تأثیر میگذارد و در برخی مواقع این کار بهضرر جمهوری اسلامی ایران صورت میگیرد. فروش سامانههای دفاع هوایی پیشرفته «اس ۴۰۰» به ترکیه و عربستان سعودی، سکوت در برابر حملات اسرائیل به مواضع نیروهای متحد ایران در سوریه (حتی بحثهایی در مورد همکاری اطلاعاتی روسیه با اسرائیل در این مورد، مانند دادن کدهای سیستمهای دفاعی سوریه به اسرائیلیها، وجود دارد)، همکاریهای اطلاعاتی گسترده با اسرائیل و پذیرش سفیر عبدربه منصور هادی بهعنوان سفیر یمن در مسکو از جمله اقدامات روسیه است که در تعارض با منافع ایران قرار دارد. هر چند مناسبات ایران و روسیه مستحکم‌تر از آن است که با این اقدامات دچار تغییرات اساسی شود، با وجود این، لازم است جمهوری اسلامی ایران بر پایه منافع ملی و اهداف راهبردی خود به تعریف و تعمیق روابط خود با سایر بازیگران منطقه‌ای و جهانی پرداخته و ضمن خلق فرصت‌ها و انعطاف‌پذیری‌های لازم در مقابل تغییرات احتمال سایر بازیگران از بروز تنگناهای راهبردی در عرصه سیاست خارجی جلوگیری نماید.
[۱] Saudi king, Putin agree deals on historic Russia trip, Aljazeera, 6 October 2017
[۲] King Salman and Putin hold ‘substantive’ talks in Moscow, The National, October 5, 2017
[۳] Saudi king, Putin agree deals on historic Russia trip, Aljazeera, 6 October 2017
[۴] Putin, King Salman turn the page on decades of Russia-Saudi tensions, the star, 5 October 2017
[۵] TOSS, Russian fund, Saudi partners sign agreements worth $2.1 billion, 7 October 2017
[۶]Saudi Arabia’s King Salman, Putin clinch billion-dollar energy, arms deals on landmark Russia visit The Economic times, Oct 06, 2017
[۷] Saudi king’s visit to Russia heralds shift in global power structures, the guardian, 5 October 2017
[۸] King Salman and Putin hold ‘substantive’ talks in Moscow, The National, October 5, 2017
[۹] Saudi says ‘flexible’ on Russian idea to extend oil cuts to end-2018, Reuters, 5 October 2017
[۱۰] Dmitri Trenin, Russia in the Middle East: Moscow’s Objectives, Priorities, and Policy Drivers, Carnegie Endowment for International Peace, 2016, p.4
[۱۱] M. Katz, Russia’s Greater Middle East Policy or the Art of Making Friends with Everybody, IFRI Center Russia/NNG, April 2010
[۱۲] James Sladden, Becca Wasser, Ben Connable, Sarah Grand-Clement, Russian Strategy in the Middle East, RAND Corporation, 2017, p.7
