در شماره ۱۱۷ ماه‌نگار دیده‌بان امنیت ملی می‌خوانید:
◄ مسئله بدخیم آب و برسازی گونه جدید جنبش اجتماعی در ایران/ فرزاد پورسعید
از منظر دانش سیاستگذاری، مسائل سیاستی بدخیم در برابر موضوعات قابل‌حل یا رامشدنی، مسائلی هستند که روشها و رویکردهای سنتی قادر به حل‌وفصل موفقیتآمیز آنها نیستند. در این نوشتار ضمن تبیین مسئله آب در ایران به‌مثابه مسئله بدخیم، یکی از تبعات اجتماعی آن را که برآمدن گونه جدیدی از جنبش اجتماعی در جامعه ایرانی است، توضیح داده و بایسته‌های سیاسی- امنیتی مواجهه با آن را تشریح خواهم کرد.
◄ چالش‌های حکمرانی آب در حوضه آبریز زاینده‌رود/ حسن صدرانیا
کم‌آبی فلات مرکزی ایران و حوضه آبریز زاینده‌رود یکی از موضوع‌های چالشی کشور در چند ماه اخیر بوده است. دولت برای حل این مشکل مأموریت‌هایی را به نهادهای ذی‌ربط داده تا سازوکار مناسبی را برای حل آن ارائه دهند. بااین‌حال هنوز این مشکل به قوت خود باقی است؛ هرچند تلاش داشته‌اند با اقدامات ضربتی از تداوم تجمع کشاورزان جلوگیری کنند. نوشتار پیش رو با نگاهی اجمالی به موضوع بر این باور است که مهم‌ترین چالش حکمرانی آب در حوضه آبریز زاینده‌رود عدم شناخت دقیق مسائل و چگونگی در هم‌تنیدگی آنها با یکدیگر است. از همین رو سازوکارهای مختلفی پیشنهاد می‌شود که ممکن است بر دامنه مشکلات موجود نیز بیفزایند.
◄ پیامدهای امنیتی انتقال بین حوضه‌ای آب از سرچشمه‌های رودخانه تجن به سمنان/ حسن صدرانیا، ناصر اکبریان
تجربه کشور در چند دهه اخیر نشان داده است، اجرای طرح‌های انتقال بین‌حوضه‌ای آب، تبعات سوء زیست‌محیطی، اقتصادی و اجتماعی بسیار گسترده و پیرو آن پیامدهای امنیتی جدی به همراه داشته و گاه کشور را با بحران مواجه کرده است. این نوشتار در نظر دارد با بهره‌گیری از تجربیات گذشته و با توجه به شرایط خاص محلی، تبعات امنیتی ناشی از اجرای پروژه انتقال آب سرچشمه‌های رودخانه تجن ساری به استان سمنان را بررسی کند.
◄ نگاهی به ابعاد مختلف پدیده مهاجرت در ایران/ احمد مهربان
مهاجرت از جمله پدیده‌های مهم و مؤثر در روندهای اقتصادی و امنیتی در دنیای امروز است که در سال‌های اخیر و با شکل‌گیری امواج و روندهای مهاجرتی در نقاط مختلف جهان، بیش‌ازپیش موردتوجه دولت‌های مختلف قرارگرفته و از جانب کشورهای مبدأ و مقصد مهاجرت به‌مثابه پدیده‌ای چندوجهی و دارای ابعاد امنیتی نگریسته می‌شود. در نظر گرفتن مهاجرت به‌عنوان پدیده‌ای اجتماعی – همچون سایر پدیده‌های اجتماعی – این امکان را فراهم می‌سازد که ابعاد فرصت‌ها و تهدیدهای موجود در آن با رویکردی عالمانه ارزیابی شده و سیاستگذاری و مدیریت آن در جهت منافع ملی کشور با سهولت و کارآمدی بیشتر صورت گیرد.
◄ نقشه راه رشد غیر تورمی: بایسته‌ها و فروگذاشتهها/ علیرضا رحیمی
در نخستین روز آذرماه ۱۴۰۰، وزارت اقتصاد و دارایی، «نقشه راه رشد غیرتورمی» را در اختیار رسانه‌ها قرار داد. با توجه به اینکه تورم لجامگسیخته و رکود اقتصادی در برآمدن تهدیدهای امنیتی نقش آشکاری دارند، «ماه‌نگار دیده‌بان امنیت ملی» بررسی این نقشه را طی گزارش زیر در دستور کار خود قرار داده است. این گزارش ضمن اشاره به محتوای نقشه راه مذکور، راهکارهای مدنظر آن برای مهار تورم و رونق تولید را بررسی کرده و برخی بایسته‌های دستیابی هرچه بهتر این نقشه به هدفهای خود را یادآور شده است.
◄ نسبت حکمرانی سایبری و نظام حقوقی: چالش‌ها و بایسته‌ها/ حسن عالی‌پور
حکمرانی سایبری تعبیری تعارض‌وار است. حکمرانی در مفهوم امروزین با ویژگی سرزمینی بودن درآمیخته است ولی فضای سایبر، سپهری جهانی است. حکمرانی بر سپهری جهانی در نخستین چالش خود، با نبودِ نظام حقوقی بایسته روبه‌رو است. چالش نبودِ نظام حقوقی تنها برای سپهر جهانی و فراملی نیست؛ بلکه در محیط ملی و درون سرزمینی نیز قابل‌طرح است. حکمرانی سایبری بدون نظام حقوقی به پریشانی و آشفتگی کنش‌ها و سیاست‌ها درباره این فضا می‌انجامد و آن را به چشم اسفندیار امنیت ملی تبدیل می‌کند. فرمان‌رانی سایبری در ایران با چالش‌های ژرفی همراه است که آغاز و فرجام آن در بی‌پروایی نسبت به بایسته‌های قانون اساسی درباره این فضا و تصمیم‌گیری نهادها و سازمان‌های غیرمسئول درباره آن است. پایه اعتبار و کارآمدی نظام حقوقی در راهبردهای کلان، قانون اساسی و در راهبردها و راهکارهای جزئی، قانون عادی و مقرره‌های برخاسته از قانون عادی است؛ ولی درباره فضای سایبر، حضور این دو دسته از منابع سازنده نظام حقوقی، کم‌رنگ است و در برابر تصمیم‌های شخصی یا نهادی و یا برخوردهای سلیقه‌ای و مقطعی به یک سیاست پریشان در رویارویی با تهدیدها و چالش‌های فضای سایبر انجامیده که نمی‌توان نام نظام حقوقی بر آن نهاد. در این گزارش بایسته‌های حقوقی حکمرانی سایبری همانند دیگر حوزه‌های حکمرانی از دریچه قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران و قانون‌گذاری عادی سنجیده می‌شود.
◄ کنشهای رفتاری و گفتاری نمایندگان و مسئله سرمایه اجتماعی مجلس/ سعید صادقی جقه
پارلمان و نهاد نمایندگی بیتردید یکی از ارکان نظام مردمسالار جمهوری اسلامی است. از همین رو، سرمایه اجتماعی مجلس و جایگاه نمایندگان آن نزد افکار عمومی از اهمیتی راهبردی برخوردار است. علی‌رغم بدیهی بودن این موضوع، گاه کنشهای رفتاری و گفتاری برخی نمایندگان حاشیههایی را برای مجلس ایجاد کرده و زمینه تضعیف سرمایه اجتماعی آن را فراهم می‌کند. نوشتار حاضر با اشاره به برخی از این کنش‌ها در ماههای اخیر، پیامدهای آن را بررسی کرده و توصیههایی برای تقویت سرمایه اجتماعی مجلس ارائه کرده است.
◄ مذاکرات هسته‌ای، راهبردها و سناریوها/ محمود یزدان‌فام
هشتمین دور مذاکرات هسته‌ای از ۶ دی‌ماه در وین شروع می‌شود. اینکه مذاکرات به چه سمتی پیش می‌رود و هرکدام از بازیگران دارای چه هدفی دارند و چه راهبردی در پیش گرفته‌اند، پرسش اساسی است. در این گزارش سناریوهای احتمالی طرح و امکان و احتمال وقوع هرکدام از آنها با توجه به زمینه‌ها و پیامدهایشان بررسی می‌شود. به‌صورت کلی سه سناریوی توافق، شکست و تقابل، و مذاکرات فرسایشی وجود دارد. در درون توافق هم می‌توان از چهار سناریو کم در برابر کم، بیشتر در برابر بیشتر، توافق موقت، توافق فراگیر و همه‌جانبه سخن گفت که هرکدام به‌اختصار طرح شده است.
◄ قدرت‌های منطقه و بازتنظیم روابط در فضای جدید: الزامات راهبردی ایران/ مهدی شاپوری
تحولات خاورمیانه نشان از تلاشهای قدرت‌های اصلی این منطقه برای بازتنظیم مناسبات منطقه‌ای خود تحت تأثیر «کاهش حضور و مداخلۀ آمریکا در خاورمیانه» و «مذاکرات مربوط به احیای برجام میان ایران و ۴+۱ بهعلاوۀ آمریکا (به‌صورت غیرمستقیم) دارد. تبیین این نشانهها و اینکه ایران چگونه می‌تواند منافع خود را در این تحولات تأمین کند، موضوع این نوشتار است.
◄ سیاست خارجی دولت جدید آلمان: تداوم یا تغییر؟/ یاسر نورعلی‌وند
دولت ائتلافی جدید آلمان با انتشار سند توافق ائتلاف رسماً کار خود را در ۲۴ نوامبر ۲۰۲۱ آغاز کرد. مفاد این سند حکایت از تغییرات معنادار در حوزه سیاست خارجی این کشور پس از صدارت طولانی‌مدت آنگلا مرکل دارد. ازاین‌رو، گزارش حاضر با تمرکز بر این سند، به بررسی مؤلفه‌ها و جهت‌گیری‌های اساسی سیاست خارجی آلمان در دوره جدید پرداخته است.
نگاه دیگران:
◄ نگاه اطلاعاتی به ایران در اندیشکدههای خارجی/ امین پرتو
طی یک ماه گذشته، در مطالب منتشر شده از سوی چند پژوهشکده مطرح انگلیسی‌زبان، مجموعه مطالبی در حوزه اطلاعاتی منتشر شد که اشاراتی مهم به ایران هم در آنها وجود داشت. در بخش نگاه ماه این شماره ماه‌نگار دیده‌بان امنیت ملّی، به این موارد خواهیم پرداخت.
◄ قابلیت‌های سایبری و قدرت ملی ایران/ ترجمه و تحلیل: سمیه ملک‌مکان
مؤسسه بین‌المللی مطالعات راهبردی (مستقر در لندن) در سال ۲۰۲۱ گزارشی با عنوان «قابلیت‌های سایبری و قدرت ملی» منتشر کرده که در آن به بررسی نقش قابلیت‌های سایبری کشورها در قدرت ملی آنها در ۱۵ کشور ازجمله ایران پرداخته است. آنچه در زیر می‌آید ترجمه بخش ایران این گزارش ۱۸۰ صفحه‌ای است. این تحلیل به‌طورکلی، علی‌رغم سوگیری‌های بسیار، دو مسئله اساسی را روشن می‌کند: نخست اینکه قابلیت‌های سایبری ایران رو به توسعه است و از این نظر ایران اکنون کشوری است که در میان کشورهای با توان دفاع و هجوم سایبری بالا به‌هیچ‌عنوان نمی‌توان نادیده‌اش گرفت. به‌ویژه توانمندی‌های علمی و پژوهشی ایران در این زمینه چشمگیر بوده است. مسئله دوم البته این است که ایران هنوز به یک قدرت سایبری درجه‌یک تبدیل نشده است. به نظر می‌رسد انزوای بین‌المللی ایران و عدم سرمایه‌گذاری کافی در تحقیق و توسعه مهم‌ترین موانع ایران در دستیابی به این امرند. این متن همچنین به برخی آسیب‌های موجود در حکمرانی امنیت ملی سایبری ایران، ازجمله بحث تداخل‌های کارکردی و موازی‌کاری اشاره‌کرده است که ضرورت توجه ویژه سیاست‌گذاران را می‌طلبد. گزارش درمجموع نشان می‌دهد که ایران درزمینه اقتصاد دیجیتال و قابلیت‌های آی.سی.تی کشوری با ظرفیت و بلندپروازی بسیار است اما سرمایه‌گذاری و سیاستگذاری در این زمینه به‌هیچ‌عنوان همپای ظرفیت‌ها و بلندپروازی‌ها نیست.
کتاب ماه:
◄ مواجهات نسلی و ثبات سیاسی در ایران معاصر (رضا صمیم)/ معرفی: مجتبی قلی‌پور
کتاب «مواجهات نسلی و ثبات سیاسی در ایران معاصر» نوشته رضا صمیم جامعه‌شناس، در سال ۱۳۹۹ توسط انتشارات پژوهشکده مطالعات راهبردی منتشر شد. این کتاب علاوه بر آنکه پژوهشی عمیق در تاریخ ۶۰ ساله اخیر ایران از منظر مسئله مواجهات نسلی است، چنانکه نویسنده خود تصریح کرده با رویکردی راهبردی و امنیتی نوشته شده تا ظرفیت‌های ثبات‌زدای مواجهات مخاطره‌آمیز نسلی و برخی راه‌حل‌های پایدار برای عبور از چرخه‌های بی‌ثباتی سیاسی ناشی از مواجهات نسلی را به‌صورت توأمان نشان دهد. در این نوشتار تلاش می‌کنیم هم ایده اصلی کتاب را تا آنجا که امکان دارد ارائه نماییم و هم برخی از مهم‌ترین آموزه‌ها و دلالت‌های راهبردی آن را استخراج کنیم.
