جنگ اوکراین آثار و پیامدهای کوتاه مدت و بلند مدت زیادی بر نظام بین‌الملل دارد. این تأثیرات در نقش و جایگاه قدرت‌های بزرگ، ظهور بازیگران جدید و افزایش نقش انها، وجوه و ابزارهای قدرت، اصول و قواعد حاکم بر نظام بین‌الملل، توزیع مناسبات قدرت و در نهایت تکوین نظام بین‌الملل مشهود است.
گوینده: دکتر محمود یزدان‌فام – عضو هیئت علمی پژوهشکده مطالعات راهبردی
ریسپاد – رسانه صوتی پژوهشکده مطالعات راهبردی
در کشاکش تنشهایی که احتمال رویارویی ایالات متحده و روسیه را در پشت صحنه تراژدیهای حال حاضر خاورمیانه افزایش داده است، ایالات متحده رقیب دیرینه خود در عرصه فعالیتهای فضایی را در کنار چین، کره شمالی، سوریه، سودان و ایران در لیست سیاه عدم همکاری در زمینه پرتابهای فضایی قرار داده است.
اتخاذ چنین سیاستی، بیش از هر چیز در تداوم فرمان تشکیل ارتش فضایی به‌عنوان یکی از یگانهای نیروی مسلح این کشور قرار میگیرد که توسط دونالد ترامپ رئیس جمهور وقت در فوریه سال ۲۰۱۸ به امضا درآمده است و واکنشی جدی به تهدیدات برآمده از فضای ماورای جو و دفاع از منافع ملی ایالات متحده محسوب می‌شود، در این میان روسیه نیز که به نقشآفرینی پویا در خاورمیانه بهویژه در حمایت از ایران در مقابل بدعهدیهای برجام و تحریم‌های ایالات متحده تبدیل شده است، در ماههای اخیر توسعه نیروی هوافضای این کشور را از جمله اولویتهای نظامی خود معرفی کرده است و در این مدت موفقیتهایی نظیر پرتاب راکت ماهوراهبر سایوز ۲ روسی و موشک فضایی” پروتن-ام” حامل تلسکوب فضایی” اسپکتر- ار.گ” را به ثبت رسانده است.
چنین تلاشهایی برای کسب برتری و عدم همکاری در نوع خود نقلی دیگر از روایت رویارویی دو قدرت نامآشنای جنگ سرد و رقابتهای آغازین عصر فضا است، در حالیکه در عصر حاضر بازیگران متعددی به عرصه فعالیتهای فضایی پیوستند. در این میان با توجه به آنکه برخی نظیر ایران از یک سو نخستین گامهای فضایی خود را با همراهی و همکاری روسیه برداشته است، و از سویی دیگر آمریکا فعالیتهای فضایی آن را تهدید خوانده است، نوشتار حاضر به این پرسش پاسخ می‌دهد که شدت‌یافتن تنشها بین این دو قدرت چه تأثیری بر امنیت ملی ایران دارد؟
از عصر فضا تاکنون نتایج و دستآوردهای حاصل از فعالیت در فضای ماورای جو بهویژه در بعد نظامی آن، ترغیبکنندهی گسترش فعالیت در این عرصه و فراهمکنندهی فرصتی برای کسب قدرت و پیشی‌گرفتن بر رقبا است. رویارویی ایالات متحده و روسیه در فضای ماورای جو همواره بازتاب رقابت قدرت‌های بزرگ در چارچوب تعریف شده مرشایمر است، در جایی که وی معتقد است گرچه شدت رقابت میان قدرت‌های بزرگ کم و زیاد می‌شود، اما آنچه که آنها را به رقابت بر سر کسب قدرت دعوت می‌کند هراسی است که از یکدیگر دارند، هراسی که سیاستگذاران فضایی ایالات متحده را برآن داشته است تا در سال ۲۰۱۹، با دورشدن از رقابتی که نخستین بار پرتاب اسپوتنیک در ۱۹۵۷ به کالبد آن جان بخشید و با گذشت چندین دهه مسیرهای همکاری با رقیب خود را مسدود کنند.
ایالات متحده در مقام قدرت بزرگی که همواره خواهان یکهتازی و کسب هژمونی در نظام بین‌الملل است مدتهاست حاکم‌شدن بر زمین از طریق سلطه بر فضا را در پیش گرفته است و اقدام آن در جهت تشکیل نیروی فضایی این کشور که به منظور مقابله با فعالیتهای فضایی نظامی رقبای ایالات متحده در این عرصه صورت گرفته است گامی در جهت دنبال‌کردن بالاترین هدف برای هر دولت از نقطه نظر نئورئالیستها بهشمار میرود تا سهم خود از قدرت جهانی را در جهت زوال دیگر دولتها به حداکثر برساند.
روسیه نیز در پیمودن مسیر مشابهی در لحن هشدارآمیز خود نسبت به واشنگتن و با تأکید بر عدم تکرار اشتباهات گذشته، روی آوردن به چنین اقداماتی را دعوتی برای رویارویی جدیتر در فضا دانسته است، بهگونهای که می‌تواند توأمان با مخاطرات قابل توجهتری نسبت به مسابقه تسلیحات هسته‌ای باشد، اما این پیشتاز فضایی در راستای تأمین امنیت و کسب منافع ملی، خود نیز اخیراً با تأکید بر توسعه نیروی هوافضای این کشور آن را از جمله اولویتهای نظامی خود معرفی کرده است. در تکمیل بررسی آنچه که بهنوعی رقابت دائمی دو قدرت فضایی تعریف می‌شود می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
در سال ۲۰۰۹ ایران با پرتاب نخستین ماهواره ساخت خود با نام امید خواسته مبتنی بر حضور فعالتر در عرصه فعالیتهای فضایی را به جهانیان اعلام کرد، درحالیکه پیشتر در مقابل نگاه بدبینانه غرب فعالیتهای نخستین خود با نام صلح و امنیت بین‌الملل را با همکاری پیشگام صنعت فضایی یعنی روسیه در پیش گرفت، در چارچوب چنین تعاملات و تقابلی می‌توان فعالیتهای فضایی ایران را به موارد زیر خلاصه کرد:
در تکمیل واکنشی که مقامات روس نسبت به نگران‌کننده نبودن فعالیتهای فضایی ایران برای عرصه بین‌الملل داشتند، مدعی شدند پرتاب ماهوارهها با کاربرد دوگانه از سوی ایران، انگیزهی ایالات متحده برای توسعه و به کارگیری سیستمهای ضدماهواره زمین‌پایه آست [۲] را شدت میبخشد. چنین اقدامی تصویب پیشنویس معاهدهی منع استقرار سلاح در فضا، همچنین کاربرد زور یا تهدید از جانب این کشور را نیز در کنفرانس خلع سلاح ژنو همراه با چین و روسیه پیچیده میکرد.
با این وجود در سال ۲۰۱۲ مصادف با بازگشت جاهطلبانه پوتین و تلاش برای احیای قدرت گذشته این کشور، روسیه خواستار همکاری بیشتر با ایران شد. اتخاذ چنین تصمیمی از سوی این مقام یادآور گفتههای وی در سال ۲۰۰۷ در کنفرانس مطبوعاتی تهران داشت. چرا که وی بر طیف وسیع همکاری‌های این دو کشور در زمینه فضا، صنعت و پروژه‌های زیرساختی تأکید کرده بود. بررسی فعالیتهای فضایی ایران و واکنش قدرتها نسبت به آن در بستری از رقابتهای نامتناهی فضایی بین ایالات متحده و روسیه بیش از همه اهمیت توجه به امنیت ملی ایران در این عرصه را مطرح می‌کند.
افزایش رقابتهای ایالات متحده و روسیه و در پی آن نظامیترشدن فضا خطرات قابل توجهی پیش روی امنیت بین‌الملل و امنیت ملی کشورها قرار می‌دهد. تنگتر و پرمخاطرهترشدن دامنه رویارویی قدرت‌های دیروز و امروز فضایی بهطور روزافزون در نوع خود عرصه فعالیتهای فضایی را برای قدرت نوظهوری نظیر ایران سخت‌تر خواهد کرد که خواهان تثبیت جایگاه خود در خاورمیانه و تحقق اهداف ذکر شده در سند چشم‌انداز ۱۴۰۴ است تا به جایگاه نخست در منطقه تبدیل شود.
افزون بر این در شرایطی که نگرانیهای امنیتی و احتمال بروز تنش‌های نظامی در تنگه هرمز برای ایران وجود دارد، غفلت از تهدیدهای برجای مانده از افزایش رقابتهای فضایی بهویژه بین ایالات متحده و روسیه برای ایران نیز جایز نخواهد بود. در واکاوی افزایش تنش بین دو قدرت فضایی و تأثیری که بر امنیت ملی ایران خواهد داشت می‌توان به تهدیدها و راهکارهای مقابله با آنها اشاره کرد:
ادعای ایالات متحده و روسیه مبتنی بر تقویت قابلیت‌های نظامی و افزایش سطح آمادگی آنها بهگونهای تداعی‌کننده جنگ سرد و بازسازی روابط دو قدرت در آن دوران و در سایه قراردادن همکاری‌های سستی است که تاکنون در این عرصه انجام دادهاند. از آنجایی که افزایش قدرت نظامی دولتها به شکل یک تهدید به نوعی فراخوانی برای سایر دولتهاست تا در راستای بقا، تأمین و حفظ امنیت و منافع خود به ارزیابی تأثیر تغییرات بپردازند، جهت آمادگی برای مقابله با سیاست‌های نوینی که امکان دارد ایالات متحده و روسیه در همین مسیر در پیش بگیرند، با درنظرگرفتن کنشها و واکنشهای احتمالی در این عرصه تدوین یک استراتژی فضایی را برای ایران بیش از عملی‌کردن هر راهکار دیگری ضروری میسازد و تدوین استراتژی فضایی کارآمد متکی به بررسی استراتژی قدرت‌های بزرگ در فضای ماورای جو است.
افزون بر این، متأثر از افزایش رقابتهای فضایی همچنان که فعالیتهای فضایی ایالات متحده برای ایران چالشبرانگیز خواهد بود، نزدیکی به روسیه نیز به معنای دوری از تهدیدهای برجای مانده از فعالیتهای نظامی این قدرت در فضایی ماورای جو نخواهد بود. تلاش برای فعالیت مستقل و تأکید بر صلحآمیز بودن فعالیتها در فضای ماورای جو از اهمیتی اساسی برای حضور مستمر در این عرصه برخوردار است، در این راستا اجراشدن طرح‌های فضایی و فناوریهایی که از قابلیت کاربرد در مقابل تهدیدها برخوردارند را تبدیل به اولویتی در سیاستگذاری فضایی می‌کند.
گلاره رستگارنیا
[۱] – NROL-37
[۲] – ASAT
آخرین انتخابات ریاست جمهوری ایالات متحده از جوانب گوناگونی مورد توجه تحلیلگران و کارشناسان قرار گرفت. یکی از مهمترین وجوه انتخابات مزبور، شائبه دخالت روسیه در روندهای مختلف برگزاری آن بود که گشودهشدن مرزهایی جدید در فضای سایبری را به دنبال داشته و مشخص ساخت که فضای مجازی می‌تواند در تعیین مولفههای حاکمیتی نقش داشته باشد.
تلاش برای اثرگذاری در نتایج انتخابات ریاست جمهوری ایالات متحده امریکا که با هدف فراهمکردن زمینه برای پیروزی دونالد ترامپ، نامزد جمهوریخواهان انجام شد، دست کم در دو قالب رخ داد. نخست، هک و نفوذ به صندوقهای ایمیل افراد و نهادهای سیاسی و نیز سامانههای مرتبط با انتخابات در ایالات متحده آمریکا و انتشار ایمیلهای مزبور پیش از مجمع حزب دموکرات با هدف دامنزدن به اختلافها و اعتراضها در این حزب. و دوم، تولید هزاران پست فیسبوکی، توییتری و … با هدف هدایت افکار عمومی امریکاییان به نفع ترامپ و ضرر کلینتون.
نهادها و مقاماتی نظیر ستاد انتخاباتی حزب دموکرات، وزارت امنیت میهنی[۱] و نیز سازمان اطلاعات ملی آمریکا با اشاره به این اقدام به عنوان «پویش بزرگ دهه»، تأکید نمودند که مطمئن شدهاند که مقامات ارشد کرملین در این حملههای سایبری دخالت داشتهاند، چراکه گستره و حساسیت این اقدامات به اندازهای بالا بود که فقط مقامات عالیرتبه روسی میتوانستند مجوز انجام آن را صادر کنند. البته، در این میان مقامات دولتی بر این نکته نیز تأکید کردند که با توجه به عدم تمرکز نظام انتخاباتی آمریکا و نظارتهای متعدد، امکان تغییر در آرا و یا نتایج انتخابات بسیار اندک است. مقامات روسیه نیز با تکذیب اتهامات مزبور، هر گونه احتمال مشارکت دولت یا نهادهای دولتی روسیه در انتخابات ایالات متحده را رد کردند.
در هر حال، پس از کش و قوسهای فراوان، ایالات متحده رسماً روسیه را به حمله سایبری به این کشور متهم کرده و ۳۵ دیپلمات روس را به دلیل دخالت دولت روسیه در انتخابات ریاست جمهوری ایالات متحده از طریق هککردن سیستم اینترنتی کمپین انتخاباتی هیلاری کلینتون و حزب دموکرات، از این کشور اخراج کرد. پس از رخدادهای مزبور، اغلب کشورهای قدرتمند اروپایی، ضمن انتشار اخبار مشابهی از تلاش برای هک سیستمها و یا اثرگذاری در امور داخلیشان، نسبت به خطر حملات سایبری روسیه هشدار دادند. به عنوان مثال، وزیر دفاع بریتانیا، نسبت به حملات سازمان‌یافته روسیه هشدار داده و روسیه را کشوری نامید که از اطلاعات غلط به عنوان سلاح استفاده می‌کند و به وضوح در صدد تضعیف پیمان ناتو و ایجاد بیثباتی است. صدر اعظم آلمان نیز با اشاره به اینکه «حملات سایبری روسیه بخشی از زندگی روزمره شده است»، از ضرورت یادگیری راههای مقابله با آنها سخن گفت.
فارغ از صحت و سقم اتهامات مزبور و صرف نظر از چالش‌های دیپلماتیک میان روسیه و ایالات متحده و برخی کشورهای اروپایی، نمونهای که به اجمال از نظر گذشت، یکی از نمونه‌های برجسته و معاصر عملیات روانی پنهان است که به مدد فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی آن امکان تحقق پیدا کرده است. برخلاف روشها و ابزارهای آشکار جنگ نرم نظیر استفاده از شبکه‌های رادیویی و تلویزیونی، عملیات روانی پنهان از طریق فضای مجازی، به دلیل آنکه منبع عملیات و نشر اخبار در آن ناشناخته است، حساسیت متناسبی در مخاطب نسبت به اعتبارسنجی برنمیانگیزد. به این ترتیب، باورپذیری چنین اخبار و گزارشهایی بسیار افزایش می‌یابد و دولت‌های رقیب یا متخاصم میتوانند با سهولت بیشتری در اذهان شهروندان اثر بگذارند. به این ترتیب، افکار، احساسات و نهایتاً رفتار شهروندان بازیچۀ برنامهریزان جنگ روانی شده، زمینه سلب اعتماد مردم نسبت به نظام و مسئولان و نهادهای آن فراهم شده، و یأس و نومیدی نسبت به آینده به جای آن مینشیند. در این نوع از عملیات، عموماً چنین وانمود می‌شود که منبع انتشار خبر و گزارش، شهروندان و … داخلی هستند و قصدی جز روشنگری پشت آن نیست. برخی از نمودها و مکانیزیمهای اثرگذاری جنگ عملیات روانی از این قرارند:
تلاش برای تأثیرگذاری در تصمیمگیری شهروندان سایر کشورها با استفاده از شبکه‌های مجازی، که نمونه بارز آن در انتخابات ریاست جمهوری ایالات متحده رخ داد و فضای سیاسی و حاکمیتی آن را پس از گذشت نزدیک به دو سال هنوز با خود درگیر نگه داشته است، سیاستگذاران ایرانی را به تأمل، هوشیاری و اقدامات پیشگیرانه فرا میخواند؛ به ویژه آنکه گزارشهای اطلاعاتی کشورهای مختلف دربردارندۀ این پیشبینی است که به احتمال زیاد در آینده نیز انتخابات دیگر کشورها مورد هدف قرار خواهد گرفت. همانطور که سازمان‌های اطلاعاتی ایالات متحده در مورد پرونده نفوذ در انتخابات ریاست جمهوری اخیر تأکید کردند، مداخله در انتخابات می‌تواند توأمان تضعیف اعتماد به روندهای انتخاباتی و نیز بدنامکردن یک یا چند تن از نامزدها برای افزایش شانس نامزدی خاص را هدف گرفته باشد. در مورد انتخابات ایالات متحده و یا مورد رفراندم برگزیت، شاهد بودیم که هکرها حتی مستقیماً روند اجرایی شمارش آرا را هدف قرار نداده بودند که البته لزوماً به معنای منتفیبودن آن در آینده نیست.
با توجه به تجارب حاصل از دخالت سایبری در انتخابات و رفراندمهای برگزارشده در کشورهای دیگر، می‌توان راهکارهایی را جهت آمادگی برای سناریوهای محتمل و برگزاری مطلوب و ایمن انتخابات در کشور پیشنهاد کرد:
ارتقاء فرهنگ انتخاباتی و تصمیمسازی؛ برخی تحلیلها و گزارشها حاکی از این نکته بوده است که کاربران رسانههای اجتماعی، با دریافت پول، متون خاصی را در شبکه‌های اجتماعی پست و یا لایک کرده بودند. بدیهی است اثر اینگونه پستها، هنگامی بیشتر می‌شود که به گروههای مرجع یا سلبریتیها تعلق داشته باشد. با توجه به اثرگذاری شدید سلبریتیها در افکار عمومی، ضروری است هم سیاستگذاران کشور و هم فعالان رسانهای و سیاسی و سایر گروههای مرجع نسبت به سازوکار این تأثیرگذاری تمهید کرده و پیشاپیش آثار سوء آن را به حداقل برسانند.
افزایش توان علمی و فنی در دستگاههای اجرایی؛ با توجه به اینکه بخش قابل توجهی از برنامههای هک، فیشینگ و… با سوءاستفاده از ضعف فناوری و یا سهلانگاری مجریان در رعایت اصول امنیت سایبری امکان موفقیت می‌یابند، آموزش بهنگام دستاندرکاران، ارتقاء توان فنی دستگاههای اجرایی و رعایت دقیق پروتکلهای امنیت سایبری از جمله مواردی است که می‌تواند زمینه آسیب‌پذیری فنی را به حداقل برساند، به ویژه آنکه برگزاری الکترونیکی انتخابات در سالهای اخیر در دستورکار قرار گرفته است. به عنوان مثال، در روزها و هفتههای اخیر، شبکه‌های بزرگ اجتماعی نظیر فیسبوک و توییتر، سختگیریهای بیشتری -نظیر بررسی صحت شمارهها و ایمیلهای ثبتنامکنندگان، اسپمکردن دائمی مزاحمان، حذف اکانتهای جعلی یا غیرفعال- را در دستور کار قرار دادند که عموماً با هدف کاهش آسیب‌پذیری در مقابل تبلیغات/ عملیات روانی انجام گردیده است.
بذل توجه هرچه بیشتر مسئولین نسبت به ظرفیتها و ظرافتهای فضای مجازی برای عملیات روانی؛ راهبردهای روانی، همواره بخشی مهمی از امر حکمرانی بودهاند، اما واقعیت این است که فضای مجازی زمینه بسیار مساعدتری برای این امر مهیا کرده است. بنابراین لازم است مسئولین و سیاستگذاران کشور تحولات جدید حاصل از ترکیب استراتژیهای روانی با ظرفیت‌های فضای مجازی را در کنار سایر ابزارهای قدرت ملی مورد توجه بیشتر قرار دهند.
تقویت اعتماد نهادی؛ موفقیت نسبی یا کامل هر گونه عملیات یا راهبرد روانی، مستلزم وجود حداقلی از زمینه‌های روانی در میان شهروندان است. بنابراین، مسئولین و نهادهای برگزارکننده انتخابات میتوانند با درک حساسیت و اهمیت مسئله، از هماکنون ضمن تلاش حداکثری برای رفع نواقص شناختهشده در سازوکارهای انتخاباتی، ضمن تقویت و تثبیت اعتماد میان مردم و خود، هر گونه زمینه را برای اثرگذاری سوء درباره نامزدها یا رویهها، ایجاد تردید، دعوت به اعتراض و یا ناآرامی در میان شهروندان از طریق عملیات پنهان سایبری، به حداقل برسانند.
گروه مطالعات ایران پژوهشکده مطالعات راهبردی
[۱] . Homeland Security
برخی از رفتارها و مواضع اخیر روسیه در رابطه با جمهوری اسلامی ایران، بار دیگر به بحث تکراری قابل اطمینان بودن یا نبودن مسکو در میان طیفی از نخبگان ایرانی دامن زده است. ماجرا از آنجا آغاز شد که روسها به اقدام اسرائیلیها در حمله به اهدافی در خاک سوریه که گفته می‌شود تلفاتی را به نیروهای ایرانی و متحدان آنها وارد کرد، پاسخ ندادند. حتی برخی معتقدند که روسها از قبل در مورد حملات اسرائیلیها آگاهی داشتند، ولی ایران را در جریان این مسئله قرار ندادند. طرح بحث لزوم خروج نیروهای خارجی از سوی رئیس جمهور روسیه در پی دیدارش با بشار اسد و پس از آن، تأکید صریح الکساندر لاورنتیف، نماینده ویژه پوتین در امور سوریه، بر خروج نیروهای خارجی غیرروسی از جمله نیروهای ایرانی و حزبالله لبنان از سوریه، باعث تقویت بدگمانی نسبت به نیات روسها در میان ایرانیها شد؛ به طوری که حتی سخنگوی وزارت خارجه ایران نیز واکنش نشان داد و اعلام کرد: «ایران تا زمانی که نیاز باشد و خطر تروریسم در سوریه باشد و دولت سوریه از ایران بخواهد به کمک‌های خود به این کشور ادامه بدهد، در سوریه باقی می‌ماند».
البته در طرف مقابل نیز دیمیتری پسکوف، سخنگوی دولت روسیه، اعلام کرد که «سخنان پوتین درباره لزوم خروج نیروهای خارجی از سوریه مربوط به کشورهایی است که نیروهای نظامیشان به صورت غیرقانونی در آنجا حضور دارند». با وجود این، تردیدها و بدگمانیها در مورد مواضع متناقض روسها در رابطه با حضور ایران در سوریه هنوز باقی است. علاوه بر بحث سوریه، برخی از مواضع نه چندان شفاف مقامات روسیه در رابطه با برجام نیز بر نارضایتی و بدگمانی ایرانیها نسبت به روسها افزوده است. برای نمونه، واکنش دیمیتری پسکوف به شروط وزیر خارجه آمریکا برای جمهوری اسلامی ایران مسئلهساز شد؛ هرچند گفته شد که سخنان وی درست ترجمه نشده است. در این مورد در خبرها به نقل از سخنگوی دولت روسیه آمده بود که ایران شروط وزیر خارجه آمریکا را بررسی کند. همچنین از سرگئی ریابکوف معاون وزیر خارجه روسیه نقل شده است که حفظ توافق هسته‌ای ایران بدون اینکه تهران امتیازات جدیدی واگذار کند غیرممکن خواهد بود. این در حالی است که مقامات روس در مجموع موضعگیریهای زیادی نیز در مورد لزوم حفظ برجام داشتهاند. اما این تناقضات رفتاری روسها را چگونه می‌توان تحلیل کرد؟
در پاسخ به این سوال، برخی به طور کلی معتقدند که اساساً نباید به روسها اعتماد کرد؛ چون آنها در موارد بسیار زیادی نشان دادهاند که منافع ایران را در نظر نمیگیرند. عدهای هم بر این باور هستند که روسیه در سوریه در حال بده-بستان با آمریکا و اسرائیل است و در برجام نیز سعی می‌کند با کارت ایران در روابط خود با آمریکا بازی کند. این نوع نگاه ریشه در تصویر به شدت منفی از روسیه در حافظه تاریخی ایرانیان دارد و به رغم اینکه ممکن است رگههایی از واقعیت نیز در آن وجود داشته باشد، اما تمام واقعیت نیست. به نظر می‌رسد بحث روسیه در مورد لزوم خروج نیروهای خارجی از سوریه لزوماً علیه منافع ایران نیست، بلکه برای حفظ و تثبیت دستاوردهای نظامی و عملیاتی مهمی است که دولت اسد و حامیانش در ماههای اخیر به دست آوردهاند. در واقع، روسیه نمیخواهد این دستاوردها قربانی تقابل جدیدی (که وضع سوریه را پیچیدهتر کند) شوند؛ تا امکان ایجاد یک اجماع همهجانبه و پیشبرد مذاکرات سیاسی در راستای ایجاد دولتی فراگیر در سوریه فراهم گردد. به نظر می‌رسد از نظر روسها، بدون خروج نیروهای ایرانی و حزبالله از سوریه، هیچکدام از نیروهای دیگر و بازیگرانی که غیرقانونی در سوریه حضور دارند یا در امور این کشور مداخله میکنند، حاضر به پایان دادن به حضور و مداخله خود در سوریه نخواهند بود. پیش شرط مخالفان حکومت اسد برای پایان دادن به درگیریها نیز خروج حامیان اسد به ویژه نیروهای ایرانی و حزبالله از سوریه است.
در مورد برجام نیز باید به چند نکته توجه داشت: ۱٫ روسیه بازیگر مهمی در شکل‌گیری و اجرای این توافق نبوده و در حفظ و پایداری آن نیز نباید در مورد جایگاه این کشور مبالغه کرد. بازیگران اصلی توافق هسته‌ای، ایران و آمریکا و پس از آن اروپاییها بودهاند و اراده و اقدامات این سه نیز تعیینکننده در شکل‌گیری، پایداری و سرنوشت برجام بوده و است؛ ۲٫ با تمرکز ترامپ بر برجام و ایران، روسیه حداقل به طور موقت از مرکز توجه آمریکاییها به حاشیه میرود. با توجه به فضایی که در پرونده دخالت روسیه در انتخابات ریاست جمهوری آمریکا علیه روسیه ایجاد شده، این فرصتی است تا فشارها بر روسها کاسته شود؛ ۳٫ اگر پرونده هسته‌ای ایران دوباره گشوده شود، فرصتی برای روسیه فراهم می‌شود تا بار دیگر در جایگاه قدرتی بزرگ در یک مسئله بسیار مهم مربوط به امنیت بین‌الملل بازی کند و تصویر «قدرت بزرگ بودن» خود را تقویت نماید. همچنین، در صورتی که نیاز به همراهی این کشور به ویژه در شورای امنیت وجود داشته باشد، ممکن است روسها بتوانند از آمریکاییها امتیازاتی بگیرند؛ ۴٫ واقعیت این است که روسیه تمایلی به دیدن یک ایران دارای سلاح هسته‌ای یا پتانسیل ساخت این نوع سلاحها ندارد و بنابراین، به نظر می‌رسد در نظر مقامات روس، برخی از نکات رویکرد ترامپ نسبت به برجام مانند دائمی کردن بخش معروف به «بندهای غروب» و حتی محدودکردن توان موشکی جمهوری اسلامی ایران چیز بدی نیست.
البته روسها دو نگرانی جدی نیز در این مورد دارند: ۱٫ اینکه دولت آمریکا بخواهد یکجانبه علیه جمهوری اسلامی اقدام و سعی در تغییر نظام سیاسی در ایران داشته باشد. روسیه به طور اساسی و قاطعانه مخالف تغییر نظام سیاسی در ایران است. به نظر می‌رسد هشدارهای لاوروف، وزیر امور خارجه روسیه، در مورد اینکه روسیه نگران است خروج آمریکا از برجام در راستای طرح بزرگتری برای برخورد آمریکا با جمهوری اسلامی ایران باشد، در این راستا قابل ارزیابی است؛ ۲٫ اینکه جمهوری اسلامی ایران از برجام و پادمانهای نظارتی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی خارج شود و به توان تسلیحاتی هسته‌ای دست یابد.
بنابراین، در مجموع می‌توان گفت درخواست روسیه برای خروج نیروهای خارجی از روسیه در راستای کاهش تنشها و تثبیت دستاوردهای عملیاتی دولت اسد و حامیانش برای شکلدهی به دستورکاری سیاسی جهت ایجاد دولتی فراگیر در سوریه است. این موضوع لزوماً به ضرر جمهوری اسلامی ایران نیست، اما اینکه چگونه منافع ایران در صورت خروج مستشاران و حامیانش از سوریه حفظ و تضمین خواهد شد، جای بحث دارد. در رابطه با برجام نیز به نظر می‌رسد روسها از یک سو، مخالفت قاطعی با استراتژی دولت ترامپ در مورد این توافق ندارند؛ چون منافعی در این رابطه برای خود متصور هستند. اما از سوی دیگر، نسبت به استراتژی کلان دولت کنونی آمریکا در رابطه با جمهوری اسلامی ایران نگرانیهایی دارند که می‌تواند چشم‌انداز سیاست روسیه در قبال ایران و منطقه را تا حدودی مشخص نماید.
روز چهارشنبه ۱۰ آبانماه ۱۳۹۶ دومین نشست سه جانبه روسای جمهور سه کشور همسایه ایران و روسیه و آذربایجان در تهران برگزار شد. طرح این نشست در ابتدا به ابتکار رئیس جمهور آذربایجان الهام علی اف در جریان سفر به تهران در سال ۱۳۹۴ ارائه شد و پس از فراهم‌شدن مقدمات در اجلاس سه جانبه وزرای خارجه سه کشور در باکو اولین نشست سه جانبه روسای جمهور سه کشور در مردادماه ۱۳۹۵ در این شهر برگزار شد. انگیزه اصلی برگزاری این نشست گسترش همکاری‌های سه جانبه در زمینه‌های، اقتصادی و امنیتی با تمرکز ویژه بر مساله ترانزیت، دریای خزر و مبارزه با تروریسم بوده است.
در بیانیه اولین دور این نشست سه جانبه سه کشور در خصوص ضرورت مبارزه برضد تروریسم، افراط گرائی، جرایم سازمان‌یافته فراملی و قاچاق مواد مخدر، گسترش همکاری‌های سه جانبه در حوزه اقتصاد، انرژی، حمل و نقل و زیرساخت‌ها، فرهنگ، گردشگری، بازرگانی و همچنین مسائل کنسولی و گمرکی، ضرورت تشویق و توسعه همکاری‌های اقتصادی – تجاری، حفظ دریای خزر به‌عنوان دریای صلح و دوستی و امنیت و همکاری و نهائی‌کردن کنوانسیون رژیم حقوقی دریای خزر در اسرع وقت، تاکید بر مسیرهای ایمن و قابل اتکا در حوزه حمل و نقل، تقویت و حمایت بیشتر از پروژه‌های مربوط به توسعه کریدور ترانزیتی شمال – جنوب با یکدیگر توافق کردند. علاوه بر این در دیدار دوجانبه حسن روحانی، رئیس جمهور ایران با الهام علی‌اف، رئیس جمهور آذربایجان ۶ سند همکاری در زمینه‌های اجرای طرح دالان حمل و نقل شمال-جنوب، گردشگری، همکاری میان بانک‌های مرکزی دو کشور و سایر موضوعات اقتصادی به امضا رسید.
دومین دور این نشست‌ها در روز چهارشنبه ۱۰ آبان ماه به میزبانی تهران برگزار شد و سه کشور بر سر محورهای زیر تاکید و تفاهم کردند: عدم ارتباط برجام با مسایل دفاعی و موشکی ایران و عدم پذیرش شانه خالی‌کردن برخی کشورها از تعهدات بین‌المللی و عدم پذیرش برهم زدن یکجانبه برجام، استمرار همکاری‌های ایران با روسیه در سوریه تا کسب پیروزی کامل در مقابله با تروریسم، ایفای نقش موثر روسیه به‌عنوان همسایه و شریک استراتژیک ایران در زمینه حراست از برنامه هسته‌ای ایران، تقویت محور حمل ونقل شمال -جنوب با هدف اتصال آسیا به اروپا از بندرعباس تا هلسینکی و پیوند مسیرهای حمل و نقلی اقیانوس هند به اروپای شرقی و شمالی از طریق ایران، آذربایجان و روسیه، تبدیل دریای خزر به دریای صلح و همکاری و توسعه برای کشورهای منطقه، روابط بانکی بهتر و استفاده از پول ملی در روابط دوجانبه و سه جانبه تجاری و اقتصادی سه کشور، همکاری در زمینه انرژی با رویکرد غیررقابتی، ادامه مذاکرات شرکت‌های بزرگ نفتی روسی برای سرمایه‌گذاری در پروژه‌های نفتی ایران با طرف‌های ایرانی، ادامه گفتگوی مقامات ایرانی با شرکت‌های نفت و گاز آذربایجان در خصوص همکاری‌های دوجانبه، بویژه در زمینه اکتشاف و بهره‌برداری، تسریع روند منطقه‌ای‌شدن اقتصاد سه کشور و دیگر کشورهای منطقه در حوزه انرژی توسعه روابط ایران با اتحادیه اقتصادی و گمرکی اوراسیا و یکسان‌سازی استانداردها بین سه کشور و ایجاد کریدور سبز گمرکی در کنار توسعه همکاری‌های بانکی و تبادلات با پول ملی و اتصال شبکه‌های بانکی، ایجاد صندوق سرمایه‌گذاری مشترک سه جانبه برای سرمایه‌گذاری در بخش‌های مختلف اقتصادی باهدف افزایش رشد و توانمندی اقتصادی سه کشور و منطقه، توافق بر برگزاری سومین اجلاس سه جانبه سران در روسیه در سال ۲۰۱۸٫
علاوه بر این روسای جمهور دو کشور روسیه و آذربایجان ملاقاتهای دوجانبه‌ای با رهبر و رئیس جمهور ایران داشتند و در خصوص مسائل روابط دوجانبه ایران با این کشورها، همکاری‌های ایران و روسیه در مبارزه با داعش و مقابله با تحریم‌های آمریکا و ضرورت گسترش همکاری‌ها مذاکره کردند. صرف نظر از گسترش تعاملات تجاری سه کشور که طی سه سال اخیر رشد چشمگیری داشته است، بررسی مراودات دیپلماتیک بین مقامات سیاسی سه کشور و حتی روسای جمهوری سه کشور نشان‌دهنده اراده جدی سه طرف برای عملیاتی‌کردن طرح‌های مورد تفاهم است. حال این مساله مطرح می‌شود که مهمترین عوامل انگیزشی برای شکل‌گیری و نهادینه‌کردن این چارچوب سه جانبه همکاری‌ها در میان سه کشور همسایه کدامست؟ این شکل از همکاری‌ها در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران از چه جایگاهی برخوردارند؟
همکاری سه جانبه ایران و روسیه و آذربایجان: انگیزش‌ها و پیشران‌ها
سه کشور همسایه که طی حدود دو دهه و نیم گذشته تحت تاثیر عوامل اختلاف برانگیز متعدد مثل بدرفتاری تاریخی شوروی، سیاست خارجی غربگرایانه آذربایجان و پیمان امنیتی اسرائیل و آذربایجان، روابط ایران و ارمنستان و واگرایی آذربایجان از روسیه از روابط پرفراز و نشیب و اغلب مبتنی بر بی‌اعتمادی نسبت به یکدیگر برخوردار بودند، اکنون به رغم پابرجابودن عوامل اختلاف برانگیز فوق منافع خود را در گرو همکاری با یکدیگر ترسیم کرده‌اند. در این میان با نگاهی به تحولات منطقه‌ای و بین‌المللی می‌توان به تغییر ماهیت روابط کشورهای منطقه با غرب از یکسو و جهت‌گیری توسعه‌مدارانه سیاست خارجی این سه کشور به ویژه ایران پسا برجام به عنوان مهمترین متغیرهایی که محاسبات عقلانی کشورهای منظقه از منافع ملی را دچار دگرگونی و به سمت همکاری سه جانبه سوق داده است یاد کرد.
به عبارت دقیقتر، تحول در ماهیت روابط روسیه و غرب پس از بحران کریمه و تحریم روسیه از سوی غرب، ناخشنودی آذربایجان از فشارها و انتقادات مکرر نهادها و کشورهای غربی نسبت به وضعیت دموکراسی و حقوق بشر در این کشور و مواضع غیرشفاف آنها در خصوص مساله قره باغ و عدم بهره‌مندی کامل ایران از نتایج اقتصادی برجام به دلیل بدعهدی طرف‌های غربی معاهده از یکسو و انگیزه‌های توسعه‌مدارانه و اقتصادی سه کشور از سوی دیگر باعث تقویت اراده سه کشور برای همکاری سه جانبه شده است. از میان انگیزه‌های اقتصادی می‌توان به تلاش روسیه برای بازگرداندن آذربایجان به جمع کشورهای همسود و اتحاد اقتصادی اوراسیایی و رونق بخشیدن به آن [۱]، منافع کلان ناشی از همکاری در حوزه انرژی و گسترش شبکه ترانزیت شمال-جنوب برای هر سه کشور اشاره کرد. البته در این میان نقش انگیزه‌های سیاسی و امنیتی نظیر تلاش برای منزوی‌کردن ارمنستان و دور کردن روسیه و ایران از این کشور از سوی آذربایجان، خطر داعش، تجربه موفقیت‌آمیز همکاری روسیه ایران بر ضد داعش، و تلاش ایران برای پرهزینه‌کردن و کم اثرکردن تحریم‌های احتمالی آینده غرب بواسطه درهم تنیدگی منافع کشورهای منطقه را نیز نباید از نظر دور داشت.
بر این اساس می‌توان گفت سه کشور روسیه و ایران و آذربایجان با اذعان به ظرفیت‌های ژئوپولتیک و ژئواکونومیک خود و تحت تاثیر دلسردی از روابط خود با غرب، سیاست خارجی عملگرایانه و توسعه‌محورانه در پیوند با همسایگان خود را در اولویت قرار داده و و به این نتیجه رسیده‌اند که در کنار یکدیگر به منافع و ظرفیت‌های جدیدی دست می‌یابند. از این رهگذر به نظر می‌رسد این شکل از روابط چندجانبه جای خود را نیز در روابط خارجی کشور باز کرده است.
دیپلماسی چندجانبه: الگوی جدید در روابط خارجی ایران با همسایگان
نگاهی به سیاست خارجی دولت یازدهم و دوازدهم به ویژه در دوره پسابرجام به خوبی بیانگر وجه تمایز خاصی از دوره‌های قبلی در گسترش روابط با همسایگان است. اگرچه رابطه با همسایگان و کشورهای اسلامی همواره در دستور کار دولت‌های قبلی نیز بوده است اما نکته بارز در این دو دوره توجه ویژه و جدی به مکانیسم روابط چندجانبه با همسایگان است. از نمونه‌های قابل ذکر این سازوکار یا شکل رابطه با همسایگان می‌توان به همکاری سه جانبه ایران و روسیه و ترکیه در خصوص سوریه، روابط همکاری سه جانبه با افغانستان و هند در چابهار و اخیرا همکاری سه جانبه با آذربایجان و روسیه اشاره کرد. به نظر می‌رسد مزیت این شکل از روابط خارجی سه گانه در این است که به همان نسبت که در مقایسه با روابط دوجانبه حصول به توافق سخت‌تر می‌شود دستیابی به نتایج عملی حاصل از توافق راحت‌تر خواهد بود، چرا که اراده تعداد بیشتری از کشورها برای عملی‌کردن توافقات درگیر می‌شوند. علاوه بر این، با توجه به اینکه در مقایسه با سازمان‌های منطقه‌ای تعداد طرفین مذاکره کمتر است اهداف و توافق‌ها مشخص و عینی بوده و امکان توافق و اجرای تعهدات به صورت مورد به مورد وجود دارد.
مزیت قابل ذکر دیگر در خصوص ایران اینکه با توجه به همجواری ایران با ۱۵ کشور و عضویت در ۵ زیرسیستم منطقه‌ای (خاورمیانه، خلیج فارس، آسیای مرکزی، قفقاز، شبه قاره) که به ایران موقعیت مرکزی بخشیده است روابط چندجانبه با همسایگان این امکان را فراهم می‌کند که ایران از طریق پیوند زیرسیستم‌های منطقه‌ای توان بازیگری خود در عرصه منطقه‌ای و بین‌المللی را افزایش دهد. در این صورت با تقویت شبکه‌ای ارتباطات بین مناطق و کشورها با مرکزیت ایران هزینه‌های تحمیل تحریم‌های جدید برضد ایران از سوی غرب افزیش خواهد یافت و در مقابل آسیب‌پذیری ایران نسبت به تحریم‌ها کاش خواهد یافت. با توجه به آنچه گفته شد می‌توان این نکته را مطرح کرد که در شرایطی که ایران از قابلیت‌های ژئوپلیتیک، ژئواکونومیک، ژئوکالچر و ژئواستراتژیک برای پیوندهای چندجانبه دیپلماتیک با همسایگان خود بهره‌مند است می‌توان موارد متعددی از این شبکه‌های همکاری سه و چندجانبه را به فراخور شرایط و حوزه‌های مشترک همکاری و منافع مورد توجه و در دستور کار دیپلماسی قرار داد: ایران، ارمنستان و روسیه؛ ایران، روسیه و افغانستان؛ ایران، ارمنستان و گرجستان؛ ایران، قزاقستان و ترکمنستان؛ ایران، هند و افغانستان؛ ایران، پاکستان و افغانستان؛ ایران، ترکیه و عراق و حتی ایران با کشورهای عرب خلیج فارس. به عبارت دیگر، به نظر می‌رسد نشست سه جانبه ایران و روسیه و آذربایجان در صورت تحقق عینی اهداف؛ به الگوی قابل قبولی برای روابط خارجی با دیگر کشورهای همسایه تبدیل شود.
نتیجه‌گیری
موقعیت ایران در منظقه غرب آسیا و به ویژه خاورمیانه به گونه‌ای‌ست که در شرایط کنونی تنش‌های موجود در منطقه مانع از شکل‌گیری همگرایی منطقه‌ای کارآمد به مثابه نهاد یا سازمانی است. ضمن آنکه تجربه برخی سازمان‌های منطقه‌ای مثل اکو نشان می‌دهد که این چارچوب همکاری با توجه به تعدد و تنوع منافع درگیر فاقد کارایی و انسجام لازم برای همکاری منطقه‌ای در این منطقه هستند. از طرف دیگر، پیشبرد منافع ملی در چارچوب روابط دوجانبه با همسایگان نیز باعث مغفول ماندن بخش بزرگی از ظرفیت‌های موجود در روابط ایران با همسایگان خواهد شد. این در حالیست که در روابط دیپلماتیک چندجانبه با تعداد محدود ضمن آنکه به علت کم بودن تعداد اعضا دستیابی به توافق و اشتراک نظر مساعدتر و عملی‌تر است، به دلیل عدم نیاز به نهادسازی هزینه‌های همکاری کاهش می‌یابد. بر این اساس، به نظر می‌رسد تداوم ابتکارهایی نظیر نشست سه جانبه روسیه، ایران و آذربایجان برای مناسبات چندجانبه ضمن آنکه ظرفیت‌های موجود در روابط دوجانبه را مورد بهره‌برداری قرار می‌دهد زمینه‌های همکاری منطقه‌ای را افزایش می‌دهد. از این رو، به نظر می‌رسد شناسایی ظرفیت‌های همکاری چندجانبه در میان ایران با همسایگان و ایجاد شبکه‌ای متداخل از روابط با همسایگان در میان‌مدت بتواند موضع ایران را در عرصه منطقه‌ای و بین‌المللی تقویت کند.
[۱] به علت اختلافات روسیه با گرجستان و همچنین آذربایجان در عمل ارتباظ سرزمینی بین روسیه با ارمنستان به عنوان تنها عضو قفقازی اتحادیه اقتصادی اروراسیایی وجود نداشته و این اتحادیه هم اکنون فاقد مزیت اقتصادی در ارتباظ با ارمنستان است.
دکتر طیبه واعظی- عضو هیئت علمی پژوهشکده مطالعات راهبردی
انتظار روسها بالاخره به سر رسید و ملک سلمان، پادشاه عربستان سعودی، روز ۱۲ مهر برای انجام سفری چهار روزه با خدم و حشم وارد مسکو شد. این اولین دیدار یک پادشاه سعودی از روسیه در تاریخ روابط دو کشور است. رئیس جمهور روسیه در مراسم استقبال از ملک سلمان در کاخ کرملین، این دیدار را تاریخی و «نقطه عطفی» در روابط دو کشور خواند و خطاب به شاه سعودی گفت: «من مطمئنم ملاقات شما روابط میان دو کشور را تقویت خواهد کرد». ملک سلمان نیز عنوان کرد: «هدف ما تقویت روابطمان به نفع صلح و امنیت و توسعه اقتصاد جهانی است».[۱] بعد از مذاکرات میان دو طرف، پوتین اعلام کرد که «گفتگوهای اساسی و معناداری با شاه سعودی» داشته است.[۲] همچنین، سرگی لاوروف وزیر خارجه روسیه در کنفرانسی خبری با همتای سعودیاش با بیان اینکه «دو رهبر گفتگویی دوستانه و اساسی بر اساس آمال دو کشور برای رشد متداوم همکاری مبتنی بر نفع متقابل در همه حوزهها داشتند»، گفت که روابط روسیه و عربستان به «سطح کیفی جدیدی» رسیده است.
وی عنوان کرد که دو طرف بر جنگیدن با تروریسم، پیدا کردن راهحلهای مسالمتآمیز برای درگیریهای خاورمیانه و اصل یکپارچگی سرزمینی توافق کرده‌اند. عادل الجبیر، وزیر خارجه عربستان، نیز با بیان اینکه «ما معتقدیم افقهای جدیدی برای توسعه روابطمان باز شده که قبلاً حتی قابل تصور هم نبودهاند» گفت: «روابط میان روسیه و عربستان به لحظهای تاریخی رسیده است. ما مطمئنیم تقویت روابط روسیه-سعودی تأثیرات مثبتی بر تقویت ثبات و امنیت در منطقه و جهان خواهد گذاشت».[۳]
توافقات در حوزه تسلیحات و سرمایه‌گذاری
در جریان سفر ملک سلمان به روسیه، توافق اولیه فروش سیستم دفاع هوایی «اس ۴۰۰» به عربستان سعودی میان طرفین امضا شد. ارزش این توافق سه میلیارد دلار اعلام شده است. توافقات دیگری نیز در حوزه تسلیحات بین دو طرف صورت گرفته، که انتقال تکنولوژی برای تولید سیستم موشکی هدایتشونده ضد تانک Kornet-EM، راکتاندازهای Tos-1A، پرتابگرهای اتوماتیک نارنجک AGS-30 و آخرین نسخه سلاح کلاشنیکوف در آن پیشبینی شده است.[۴] مدیر «صندوق سرمایه‌گذاری مستقیم روسیه» نیز اعلام کرده است که این صندوق توافقاتی به ارزش ۲٫۱ میلیارد دلار با «صندوق سرمایه‌گذاری عمومی سعودی» امضاء کرده است؛ که شامل یک میلیارد دلار سرمایه‌گذاری در زمینه پروژه‌های انرژی و یک میلیارد دلار سرمایه‌گذاری در پروژه‌های تکنولوژی می‌شود. همچنین، سعودیها موافقت کرده‌اند ۱۰۰ میلیون دلار در پروژه‌های زیرساختی روسیه سرمایه‌گذاری کنند که شامل ساخت جادهای در مسکو و خط مترویی در سنتپترزبورگ می‌شود.[۵]
وزیر خارجه روسیه در توضیح این توافق عنوان کرده است که نه تنها انرژیهای سنتی بلکه انرژی هسته‌ای، همکاری در زمینه اکتشافات فضایی، پروژه‌های صنایع کشاورزی و زیرساخت‌ها را نیز شامل می‌شود.[۶] در مجموع، بیش از ۱۵ قرارداد همکاری به ارزش میلیاردها دلار میان روسها و سعودیها در زمینه‌های مختلف از جمله نفت، تسلیحات نظامی و اکتشافات فضایی امضاء شده است.[۷]
توافق ضمنی بر سر تداوم «کاهش سقف تولید نفت»
توافق مربوط به کاهش سقف تولید نفت میان تولیدکنندگان این منبع در مارس ۲۰۱۸ پایان خواهد یافت. با توجه به اینکه روسیه و عربستان دو تولیدکننده عمده نفت جهانی هستند، نقش آنها در تداوم یا پایان۲دادن به این توافق کلیدی است؛ همانگونه که دو کشور نقشی اساسی در شکل‌گیری آن ایفا کرده‌اند. پوتین اعلام کرده است که روسیه آماده تداوم این توافق بعد از مارس ۲۰۱۸ است. ملک سلمان نیز در ملاقات با پوتین گفت: «تلاش میکنیم به همکاری برای دستیابی به ثبات در بازار جهانی نفت، که رشد اقتصاد جهانی را تقویت می‌کند، ادامه دهیم».[۸] خالد الفلیح وزیر انرژی عربستان هم با بیان اینکه «همکاری میان روسیه و عربستان به اوپک حیات دوبارهای بخشید و ریاض را درباره چشم‌انداز نفت نسبت به چندین سال اخیر خوشبینتر کرده است» گفته که عربستان بر سر ایده تداوم کاهش سقف تولید نفت «انعطافپذیر» است. الفلیح عنوان کرده است: «ما همه گزینهها را باز گذاشتهایم. پوتین نیز در این مورد با ما موافق است و عنوان کرده که اگر موافقت شود و این بهترین گزینه باشد، آماده استمرار این توافق تا پایان سال ۲۰۱۸ است».[۹] در واقع، بهنظر می‌رسد هر دو کشور به تداوم توافق «کاهش سقف تولید نفت» نیاز اساسی دارند و راهی جز استمرار آن پس از مارس ۲۰۱۸ ندارند.
نزدیکشدن دیدگاههای دو طرف بر سر سوریه
پادشاه عربستان سعودی در دیدار با رئیس جمهور روسیه از طرح ایجاد مناطق کاهش تنش در سوریه استقبال کرد. این در حالی است که تا قبل از این، سعودیها بهدلیل حضور جمهوری اسلامی ایران در این طرح، با آن مخالفت کرده بودند. همچنین، ملک سلمان در مسکو هیچ بحثی در مورد اینکه «اسد باید برود» مطرح نکرد، در حالی که سعودیها در سالهای گذشته پافشاریهای زیادی بر این موضوع کرده و در راستای آن نیز حمایتهای مادی و معنوی گستردهای از مخالفان اسد بهعمل آوردهاند. البته در مقابل، روسها نیز از تلاشهای عربستان سعودی در راستای یکپارچهسازی گروههای شورشی متعدد در سوریه برای فراهمساختن مسیر مذاکرات صلح جهت پایاندادن به جنگ در سوریه حمایت کردند. چیزی که احتمالاً در این مورد محل اختلاف طرفین بوده، نقش ایران در سوریه و منطقه است. سلمان در دیدار با پوتین گفت که «امنیت و ثبات منطقه خلیج فارس و خاورمیانه نیاز فوری برای دستیابی به ثبات و امنیت در یمن است و این نیازمند آن است که ایران از مداخله در امور داخلی منطقه و بیثباتسازی آن دست بردارد».
همچنین، گفته می‌شود پادشاه سعودی در دیدار با پوتین تلاش کرده وی را متقاعد کند تا در توافقات مربوط به صلح سوریه، ایران را متقاعد یا مجبور نماید بعد از پایان درگیریها نیروهای خود را از سوریه خارج کند. البته روسها در جریان سفر سلمان به مسکو، هیچ اظهارنظر علنی درباره ایران نکردهاند.
نگاه مسکو و ریاض به سفر ملک سلمان به روسیه
نگاه روسیه و کشورهای خاورمیانه به همدیگر در بسیاری از موارد نگاهی عملگرایانه، ابزاری و کوتاهمدت است. کشورهای خاورمیانه تلاش میکنند با نزدیکشدن به روسیه، از آن به‌عنوان اهرمی برای مقابله و یا امتیازگیری از آمریکا بهره بگیرند. در مقابل، روسیه هم در راستای بهره‌برداری از ظرفیت‌های اقتصادی- تجاری و بازارهای منطقه، حفظ و افزایش درآمدهای خود در بازار انرژی، ارتقای پرستیژ و جایگاه جهانی خود و نیز مقابله با تهدیداتی مانند افراطگرایی و تروریسم که می‌تواند مسلمانان روسی و کشورهای همجوار روسیه در آسیای مرکزی را تحت تأثیر قرار دهد، تلاش می‌کند با همه بازیگران خاورمیانه روابط مناسب و دوستانهای داشته باشد، بدون اینکه وارد اتحادها یا ائتلافهای پایدار در این منطقه شود و یا در یک طرف درگیریهای پیچیده آن قرار بگیرد[۱۰]؛ رویکردی که مارک کاتز، کارشناس برجسته مسائل روسیه، از آن به‌عنوان «هنر ایجاد دوستی با هر کسی» یاد کرده است.[۱۱]
عربستان سعودی در روابطش با روسیه بیشتر نگاه امتیازگیری از آمریکا را دارد؛ به این معنا که با چرخیدن به سمت روسیه، نارضایتی خود را از یک تصمیم و یا تصمیمات دولت آمریکا نشان می‌دهد و بدین ترتیب سعی می‌کند سیاستمداران آمریکایی را در راستای برآورده ساختن خواستههای خویش یا نادیده گرفتن یک موضوع تحریک یا ترغیب کند. این نوع بندبازی مختص به عربستان سعودی نیست، بلکه در رفتارهای اردوغان در ترکیه، السیسی در مصر، نتانیاهو در اسرائیل و خاندان آلثانی در قطر نیز مشاهده می‌شود؛ البته همه اینها مواظب هستند که تا کجا پیش میروند و هرگز حاضر نیستند روابطشان با آمریکا را به خاطر نزدیکی با روسیه به خطر بیندارند.[۱۲] به هر حال، بعد از اینکه بحث توافق خرید «اس ۴۰۰» توسط عربستان مطرح شد، وزارت دفاع آمریکا از آمادگی برای تحویل سامانه ضد موشکی «تاد» به ریاض خبر داد (این کار در چارچوب توافقات تسلیحاتی واشینگتن و ریاض در جریان سفر دونالد ترامپ به عربستان در اواخر اردیبهشت سال جاری به سعودی صورت میگیرد).
البته برخی کارشناسان نیز معتقدند عدم قطعیت سیاست خاورمیانهای ترامپ، ملک سلمان را به متنوعسازی متحدان سعودی متقاعد کرده است. بعضی هم بر این باورند که ملک سلمان در حال تقویت جایگاه فرزندش محمد است و جلب نظر قدرت‌های بزرگ در پشتیبانی و حمایت از وی برای نشستن بر تخت پادشاهی را مهم میداند. همچنین، با توجه به تحولاتی که بهنظر می‌رسد نسل سوم شاهزادگان سعودی به رهبری محمد بن سلمان قصد دارد در عربستان ایجاد کند و نشانههایی از آن نیز ظاهر شده است، بعید نیست سعودیها بخواهند از اتکای صرف به آمریکا رها شوند و با قدرت‌های دیگر از جمله روسیه نیز روابط مستحکمتری برقرار کنند. مسئله دیگر این است که روسیه طی چند سال گذشته به یکی از بازیگران تأثیرگذار خاورمیانه بهویژه در بحران سوریه تبدیل شده است و به نفع هیچ بازیگری در منطقه نیست که این موضوع را نادیده بگیرد.
تأثیر سفر ملک سلمان به مسکو بر روابط ایران و روسیه
نگاهی هم وجود دارد مبنی بر اینکه سعودیها سعی دارند با دادن امتیازاتی به روسیه، بین این کشور و ایران فاصله ایجاد کنند و یا حداقل روسها را متقاعد نمایند در فرآیند صلح سوریه امتیاز چندانی به ایران ندهند و جمهوری اسلامی را متقاعد یا مجبور به تعدیل یا خروج نیروهای خود از سوریه بعد از پایان درگیریها در این کشور کنند. اینکه ریاض چنین خواستهای داشته باشد، چیز عجیبی نیست و کاملاً قابل درک است. اما اینکه آیا روسیه این موضوع را خواهد پذیرفت و همچنین آیا این کار در توان روسیه و در راستای منافع این کشور است، بعید بهنظر می‌رسد. باید این نکته را در نظر داشت که هرچند رویکرد روسیه در خاورمیانه بر نوعی عمل‌گرایی کوتاهمدتنگر با انعطافپذیری بالا استوار است و مسکو طرح بلندمدتی در منطقه ندارد، اما در رابطه با جمهوری اسلامی ایران منافع بلندمدتی دارد که نمیتواند آنها را نادیده بگیرد. همچنین باید دقت کرد که جمهوری اسلامی ایران در سوریه تحت رهبری روسیه عمل نمیکند، بلکه یک بازیگر مستقل است که به دلیل منافع مشترکی که با روسیه دارد، با این کشور همکاری می‌کند. حضور ایران در نشستهای آستانه درباره سوریه در همین راستا قابل ارزیابی است.
البته در این شکی نیست که روسیه بر موازنه قوا در منطقه تأثیر میگذارد و در برخی مواقع این کار بهضرر جمهوری اسلامی ایران صورت میگیرد. فروش سامانههای دفاع هوایی پیشرفته «اس ۴۰۰» به ترکیه و عربستان سعودی، سکوت در برابر حملات اسرائیل به مواضع نیروهای متحد ایران در سوریه (حتی بحثهایی در مورد همکاری اطلاعاتی روسیه با اسرائیل در این مورد، مانند دادن کدهای سیستمهای دفاعی سوریه به اسرائیلیها، وجود دارد)، همکاری‌های اطلاعاتی گسترده با اسرائیل و پذیرش سفیر عبدربه منصور هادی به‌عنوان سفیر یمن در مسکو از جمله اقدامات روسیه است که در تعارض با منافع ایران قرار دارد. هر چند مناسبات ایران و روسیه مستحکم‌تر از آن است که با این اقدامات دچار تغییرات اساسی شود، با وجود این، لازم است جمهوری اسلامی ایران بر پایه منافع ملی و اهداف راهبردی خود به تعریف و تعمیق روابط خود با سایر بازیگران منطقه‌ای و جهانی پرداخته و ضمن خلق فرصت‌ها و انعطاف‌پذیری‌های لازم در مقابل تغییرات احتمال سایر بازیگران از بروز تنگناهای راهبردی در عرصه سیاست خارجی جلوگیری نماید.
[۱] Saudi king, Putin agree deals on historic Russia trip, Aljazeera, 6 October 2017
[۲] King Salman and Putin hold ‘substantive’ talks in Moscow, The National, October 5, 2017
[۳] Saudi king, Putin agree deals on historic Russia trip, Aljazeera, 6 October 2017
[۴] Putin, King Salman turn the page on decades of Russia-Saudi tensions, the star, 5 October 2017
[۵] TOSS, Russian fund, Saudi partners sign agreements worth $2.1 billion, 7 October 2017
[۶]Saudi Arabia’s King Salman, Putin clinch billion-dollar energy, arms deals on landmark Russia visit The Economic times, Oct 06, 2017
[۷] Saudi king’s visit to Russia heralds shift in global power structures, the guardian, 5 October 2017
[۸] King Salman and Putin hold ‘substantive’ talks in Moscow, The National, October 5, 2017
[۹] Saudi says ‘flexible’ on Russian idea to extend oil cuts to end-2018, Reuters, 5 October 2017
[۱۰] Dmitri Trenin, Russia in the Middle East: Moscow’s Objectives, Priorities, and Policy Drivers, Carnegie Endowment for International Peace, 2016, p.4
[۱۱] M. Katz, Russia’s Greater Middle East Policy or the Art of Making Friends with Everybody, IFRI Center Russia/NNG, April 2010
[۱۲] James Sladden, Becca Wasser, Ben Connable, Sarah Grand-Clement, Russian Strategy in the Middle East, RAND Corporation, 2017, p.7
باری بوزان و الی ویور معتقدند ویژگی اصلی الگوی دشمنی و منازعه در خاورمیانه، همچون الگوی دوستی در این منطقه، «پیچیدگی و چندبعدی بودن» است.[۱] از نظر آنها «در خاورمیانه برای هر بازیگری، چه محلی چه جهانی، حمایت از یک بازیگر دیگر در مقابل دشمن مشترک بدون تهدید کردن همزمان طرف سوم دارای رویکرد دوستانه، مشکل است».[۲] بوزان و ویور در تبیین این پیچیدگی معتقدند خاورمیانه از یک سو، نمونه تقریباً کاملی از یک مجموعه امنیتی منطقه‌ای کلاسیک و دولتمحور نظامی- سیاسی است و از بسیاری جهات ساختار و رفتاری شبیه اروپای قرن نوزدهم دارد و از سوی دیگر، مداخله قدرتمند خارجی در پویشهای امنیتی آن و همچنین، آمیختگی و متقاطعبودن احساسات ضدغربی، ضدصهیونیستی، اسلامی و ناسیونالیسم عربی اجرای سیاست‌های موازنه قدرت (که عامل ثباتبخش در مجموعههای امنیتی کلاسیک و دولتمحور سیاسی- نظامی است) را برای دولت‌های محلی و قدرت‌های مداخلهگر فوقالعاده دشوار کرده است.
به دلیل این وضعیت پیچیده، هر قدرت بیرونی که وارد معادلات و مسائل خاورمیانه می‌شود معمولاً نمیتواند بیطرف باشد و لاجرم با دوستان و دشمنانی مواجه خواهد شد؛ که البته تجربه نشان داده است دوستی و دشمنیشان ممکن است پرنوسان باشد (به دلیل همان پیچیدگی الگوی دوستی و دشمنی در خاورمیانه). فدراسیون روسیه که در سالهای اخیر برای اولین بار بعد از جنگ سرد بهطور جدیتری وارد مسائل و چالش‌های خاورمیانه شده است، در سیاست‌های خود طی چند سال گذشته تلاش کرده است منطق پیچیده الگوی دوستی و دشمنی در خاورمیانه را با تعامل و همکاری همزمان با همه بازیگران و قدرت‌های منطقه دور بزند. در این راستا، درب کاخ کرملین همیشه بر روی مسئولان و مقامات همه کشورها و بازیگران خاورمیانه باز بوده است.
روسها با ایران و نیروهای محور مقاومت در سوریه علیه گروههای جنگجو و مخالف اسد میجنگند؛ روابط دیپلماتیک و اطلاعاتی گستردهای با اسرائیل دارند؛ در برابر اقدامات تجاوزکارانه اسرائیل در هدف قرار دادن نیروهای جبهه متحد حکومت سوریه سکوت میکنند؛ حاضر می‌شوند به ترکیه پیشرفتهترین سیستم دفاع موشکی خود یعنی اس ۴۰۰ را بفروشند؛ با حضور سفیر عبد ربه منصور هادی به‌عنوان نماینده قانونی کشور یمن در مسکو موافقت کرده‌اند[۳]؛ از امکان همکاری استراتژیک با امارات متحده عربی دم میزنند[۴]؛ با اردن و اسرائیل در مورد منطقه کاهش درگیری در جنوب سوریه توافق کرده‌اند[۵]؛ با دولت مصر رابطه بسیار خوبی دارند؛ در مناقشه میان قطر و عربستان سعودی اعلام بیطرفی کرده‌اند؛ برای همکاری‌های اقتصادی و انرژی با قطر اهمیت بسیار زیادی قائلاند[۶]؛ عربستان سعودی را دروازه ورود به خاورمیانه میبینند[۷]؛ و…
این رویکرد روسیه نسبت به خاورمیانه ریشه در عمل‌گرایی سیاست خارجی مسکو دارد؛ عمل‌گرایی که دمیتری ترنین، کارشناس برجسته مسائل روسیه، آن را اینگونه تشریح کرده است: «در حالی که ژئوپلیتیک اوراسیا عمق استراتژیک روابط خارجی تزارها و پیشبرد اهداف ایدئولوژیکی جهانی در کانون برنامههای رژیم کمونیستی شوروی قرار داشت، دل‌مشغولی روسهای امروزی، خود روسیه است».[۸] اما روسیه با بازی عملگرایانه خود در خاورمیانه چه اهدافی را دنبال می‌کند؟ بهنظر می‌رسد روسها با دور زدن الگوی دوستی و دشمنی در خاورمیانه و همکاری با همه بازیگران این منطقه، تلاش میکنند اهداف و منافع زیر را پیگیری نمایند.
۱-روسها منافع سیاسی، امنیتی و نظامی مهمی در سوریه دارند و سعی میکنند این منافع را با کمترین هزینه ممکن حفظ کنند. در این راستا، تلاش روسیه بر آن است تا از ایجاد تنش در روابط خود با بازیگران منطقه که می‌تواند هزینه ماندن در سوریه و پیگیری اهداف و منافع مورد نظر را برای این کشور افزایش دهد، پرهیز نماید. تجربه جنگ در افغانستان در دوران شوروی به روسها آموخته است که دیگران میتوانند حضور نظامی آنها در خارج را به چالشی علیه امنیت ملی روسیه تبدیل کنند.
۲-روسیه موافق ظهور یک قدرت برتر (هژمون) در منطقه خاورمیانه نیست؛ چون چنین قدرتی می‌تواند منافع روسها را هم در خارومیانه، هم در آسیای مرکزی و قفقاز و حتی در مناطق مسلماننشین روسیه به چالش بکشد. بنابراین، سیاست روسیه در خاورمیانه تقویت یک بازیگر در مقابل دیگری نیست، بلکه حفظ تعادل در روابط با کشورهای منطقه و موازنه میان بازیگران مختلف است؛ تا هیچکدام نتوانند به موقعیت برتر دست یابند.
۳-روسها میخواهند با داشتن رابطه خوب با همه بازیگران خاورمیانه، نفوذ خود را در منطقه با هزینه کمتری تقویت نمایند و در مقابل بازیگران بین‌المللی خاورمیانه بهویژه ایالات متحده آمریکا عرض اندام کنند. به هر حال، رهبران روسیه تمایل دارند حداقل در مسائل امنیتی و ژئوپلیتیکی جهان به‌عنوان قدرت موازنهگر در مقابل آمریکا شناخته شوند. با توجه به خلأها و فرصتهایی که برای بازیگری قدرت‌های فرامنطقهای در خاورمیانه وجود دارد و همچنین کاهش میل آمریکا به مداخله مستقیم در این منطقه، روسها شرایط را برای نقشآفرینی بیشتر در خاورمیانه مناسب دیدهاند.
۴-بخش عمدهای از درآمدهای دولت روسیه وابسته به فروش نفت و گاز است؛ بهطوری که کاهش قیمت این منابع نقش مهمی در افت و خیز منحنی تولید ناخالص داخلی این کشور دارد. بر اساس جدیدترین ارزیابی بریتیش پترولیوم، خاورمیانه در سال ۲۰۱۶ دارای بزرگترین ذخایر نفتی جهان (۴۷٫۷ کل ذخایر اثباتشده نفت جهان)، بیشترین تولید نفت جهان (۳۴٫۲ درصد تولید جهانی)، بزرگترین ذخایر گازی جهان (۴۲٫۵ درصد کل ذخایر اثباتشده گاز جهانی) و سومین تولیدکننده گاز جهان (۱۸ درصد تولید گاز جهان) بوده است.[۹] با توجه به این ظرفیت عظیم ذخایر فسیلی خاورمیانه و غلبه نگرش امنیتی بازیگران این منطقه بر نگاه اقتصادی به این ذخایر، روسها باید بهگونهای رفتار کنند که مسائل امنیتی و رقابتهای ژئوپلیتیکی در منطقه باعث بالا رفتن ظرفیت تولید نفت و گاز و کاهش قیمت این منابع در بازارهای جهانی نشود. در این راستا، مسکو هم باید از ایجاد تنش در روابط خود با بازیگران اصلی دارای این ذخایر در خاورمیانه پرهیز کند و هم سعی نماید از سطح تنش در روابط این بازیگران با همدیگر بکاهد. بنابراین، روسها ناچارند در روابط خود با بازیگران مهم انرژی منطقه تعادل را رعایت کنند.
۵-تا سال ۲۰۱۶ فروش تسلیحات دومین منبع درآمد روسیه بوده و ۲٫۵ تا ۳ میلیون کارگر روسی معادل ۲۰ درصد مشاغل تولیدی این کشور در بخش صنعت دفاعی آن مشغول کار بودهاند.[۱۰] با توجه به اینکه خاورمیانه یکی از بزرگترین خریداران سلاح در دنیاست و سهم این منطقه از واردات سلاح بین ۲۰۱۲ تا ۲۰۱۶ بر اساس ارزیابیها ۲۹ درصد کل واردات جهانی سلاح بوده است[۱۱]، روسیه که دومین صادرکننده سلاح در جهان است (۲۳ درصد کل صادرات جهانی سلاح بین ۲۰۱۲ تا ۲۰۱۶)[۱۲] نمیتواند نسبت به بازار تسلیحات خاورمیانه بیتفاوت باشد. با توجه به حرکت هند و چین به‌عنوان دو خریدار عمده تسلیحات روسی به سمت خودکفایی در تولید تسلیحات و نیز مشکلات ناشی از کاهش قیمت نفت و تحریم‌های غرب علیه مسکو و همچنین بازار رو به رشد واردات تسلیحات در خاورمیانه که بین ۲۰۰۷ تا ۲۰۱۶ میزان ۸۶ درصد رشد را تجربه کرده است[۱۳]، این موضوع اهمیت زیادی برای روسها پیدا می‌کند. بر اساس ارزیابیها، خاورمیانه و شمال آفریقا دومین منطقه بااهمیت برای صادرات تسلیحات روسی است و ۱۷٫۸ درصد از کل صادرات سلاح این کشور بین ۲۰۰۰ تا ۲۰۱۶ به این منطقه بوده است.[۱۴]
۶-مسلمانان روسیه و همچنین مسلمانان کشورهای همجوار این کشور پاشنه آشیل امنیتی برای مسکو محسوب می‌شوند. در واقع، روسها نسبت به رشد افراطگرایی اسلامی در کشورهای همسایه و در داخل که با ادعاهای تجزیهطلبانه نیز در هم آمیخته است، حساسیت زیادی دارند و آن را تهدیدی علیه امنیت ملی خود میدانند. چون خاورمیانه مهد اسلام سیاسی و افراطگرایی است و برخی کشورهای منطقه از ایدئولوژیهای افراطی حمایت میکنند، مسکو نسبت به دستکاری احتمالی بعضی کشورهای منطقه در مناطق مسلماننشین جنوبی و همجوار خود واهمه دارد. بنابراین، از واردشدن به فاز تنش‌های گسترده با بازیگران منطقه اجتناب می‌کند و سعی دارد روابط مناسبی با همه بازیگران منطقه داشته باشد.
در مجموع روسیه به دلایل فوق تلاش می‌کند از درگیرشدن در الگوی پیچیده دوستی و دشمنی در خاورمیانه پرهیز نماید و در این مورد نیز نسبتاً موفق بوده است؛ تا جایی که اسرائیلیها به روسیه به‌عنوان «شریک خاموش»[۱۵] نگاه میکنند؛ ایرانیها بهدنبال روابط استراتژیک با روسیه هستند و حتی در مواردی سطح روابط کنونی با مسکو را استراتژیک میدانند؛ امارات متحده عربی به روابط استراتژیک با روسیه میاندیشد؛ محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان، که در اواخر می ۲۰۱۷ به روسیه سفر کرده بود گفت که «روابط عربستان سعودی و روسیه به سمت بهترین لحظات خود در همه زمانها پیش میرود»[۱۶]؛ ترکیه و روسیه اعلام کرده‌اند که در پی تعمیق روابط استراتژیک هستند[۱۷]؛ و…
این موارد نشان می‌دهد روسیه تا حدود زیادی توانسته است کاری که هیچ قدرت فرامنطقهای تا کنون نتوانسته در خاورمیانه انجام دهد را پیش ببرد. در حال حاضر هیچ بازیگری در خاورمیانه با روسیه دشمن نیست؛ البته وجود اختلافاتی میان روسیه و بازیگران مختلف در این منطقه قابل انکار نیست. با این حال، این اختلافات در سطح دشمنی نیست.
بنابراین، می‌توان گفت روسیه در دور زدن الگوی دوستی و دشمنی در خاورمیانه تا حدود زیادی موفق بوده است. اما آیا این موفقیت همیشگی خواهد بود؟ بهنظر نمیرسد اینگونه باشد. پیچیدگی الگوی دوستی و دشمنی در خاورمیانه می‌تواند هر لحظه شرایط متفاوتی ایجاد کند. نمونه بارز آن، هدف قرار گرفتن جنگنده روسی توسط جنگنده ترکیه در مرز سوریه و ترکیه در تاریخ ۲۴ نوامبر ۲۰۱۵ است که باعث تنش‌های شدیدی در روابط دو کشور شد. اما به هر حال، روسها موفق شدند از آن اتفاق بگذرند که ثمره آن نیز روابط خوب مسکو و آنکارا در شرایط کنونی است.
[۱] باری بوزان و الی ویور، مناطق و قدرتها، ترجمه رحمان قهرمانپور، پژوهشکده مطالعات راهبردی، ۱۳۸۸، ص ۱۰۴٫
[۲] همان، ص ۱۲۹٫
[۳] The Russian-Saudi rapprochement and Iran, http://www.aljazeera.com/indepth/opinion/2017/08/russian-saudi-rapprochement-iran-170817154056810.html
[۴] UAE, Russia consider strategic partnership, https://www.khaleejtimes.com/news/government/uae-russia-consider-strategic-partnership
[۵] Russia, Jordan agree to speed de-escalation zone in south Syria, https://www.reuters.com/article/us-mideast-crisis-jordan-russia/russia-jordan-agree-to-speed-de-escalation-zone-in-south-syria-idUSKCN1BM2A5, Israel, Jordan part of new, developing US-Russia deal on Syria ceasefire, https://www.timesofisrael.com/israel-jordan-part-of-new-us-russia-deal-on-syria-ceasefire/
[۶] Qatar and Russia to bolster economic ties, http://www.dw.com/en/qatar-and-russia-to-bolster-economic-ties/a-40299911
[۷] Russia sees Saudi Arabia as ‘gatekeeper’ to Mideast, https://www.al-monitor.com/pulse/originals/2017/09/russia-king-salman-visit-gatekeeper-mideast-strategy-syria.html
[۸] Dmitri Trenin, Russia Redefines Itself and Its Relations with the West, The Washington Quarterly, 30:2, 2007, p.95
[۹] BP Statistical Review of World Energy June 2017, https://www.bp.com/content/dam/bp/en/corporate/pdf/energy-economics/statistical-review-2017/bp-statistical-review-of-world-energy-2017-full-report.pdf
[۱۰] Russian defense industry production up 2.5% in 1Q09, http://sputniknews.com/russia/20090602/155148607.html
[۱۱] SIPRI, Increase in arms transfers driven by demand in the Middle East and Asia, says SIPRI, 20 February 2017
[۱۲] SIPRI, The state of major arms transfers in 8 graphics, 22 February 2017
[۱۳] SIPRI, Increase in arms transfers driven by demand in the Middle East and Asia, says SIPRI, 20 February 2017
[۱۴] Richard Connolly and Cecilie Sendstad, Russia’s Role as an Arms Exporter: The Strategic and Economic Importance of Arms Exports for Russia, Chatham House, March 2017
[۱۵] silent partner
[۱۶] The Russian-Saudi rapprochement and Iran, http://www.aljazeera.com/indepth/opinion/2017/08/russian-saudi-rapprochement-iran-170817154056810.html
[۱۷] Putin and Erdogan talk of ‘strategic partnership’ between Russia and Turkey, http://theduran.com/putin-erdogan-talk-strategic-partnership/
در جریان کارزار انتخابات ریاست جمهوری آمریکا، به کمک شعارهای سنت شکنانه و شوک آور دونالد ترامپ و البته به همت غول های رسانه ای موافق و مخالف وی، تصویری از او ایجاد شده است که مطلوب هیچکس، اعم از دوستان، متحدان، رقبا و دشمنان آمریکا نیست. به همین دلیل، بعد از مشخص شدن نتایج انتخابات، دنیا شوکه شد و به رغم برخی تعارفات رسمی، اغلب دولت‌های جهان نگران سیاست‌های ترامپ هستند. نگران از اینکه آمریکای ترامپ با دنیا چه خواهد کرد و چه برخوردی با آنها خواهد داشت. با وجود این، حداقل در یک جای دنیا، پیروزی ترامپ جشن گرفته شد و آنجا فدراسیون روسیه است. اما چرا روسها از پیروزی ترامپ خوشحال هستند؟ آیا این خوشحالی، واقعی است؟ محاسبه یا محاسبات کرملین در این مورد بر چه اساسی استوار است؟ در برخورد اول، شاید اینگونه تصور شود که چون ترامپ نسبت به کلینتون در مورد روسیه مواضع بسیار نرمتر و مصالحه جویانه تری اتخاذ کرده است، روس ها طبیعتاً باید خوشحال باشند. ترامپ در جریان کارزار انتخاباتی خود گفت که در سوریه اولویت را به جنگ با داعش می دهد و به طور ضمنی از اقدامات روسیه و حکومت سوریه در کشتن افراد گروه داعش حمایت کرد.
وی در مورد اوکراین نیز موضع متفاوتی از رویکرد کنونی آمریکا گرفته و اینگونه وانمود کرده است که اوکراین بیشتر مسئله اروپاست نه آمریکا. ترامپ همچنین به گونهای سخن گفته است که احتمال برداشتن تحریم ها علیه روسیه در بحث اوکراین و نیز شناسایی کریمه به عنوان بخشی از خاک روسیه از آن برداشت شده است. او از شخصیت و رهبری پوتین نیز تعریف و تمجید کرده است. اما آیا این موارد دلیل خوشحالی روس هاست؟ ممکن است چنین مواضعی از سوی رئیس جمهوری منتخب آمریکا در خوشحالی روس ها تأثیرگذار بوده، اما به نظر نمی رسد سردمداران روسیه تا این اندازه ساده اندیش باشند و تفاوت مواضع ترامپ به عنوان نامزد انتخاباتی حزب مخالف دولت مستقر، را از سیاست و رویکرد وی در قامت رئیس جمهوری ایالات متحده درک نکنند. نمونه بارز آن نیز موضع گیری های پوتین و لاوروف بعد از پیروزی ترامپ است، که با وجود اظهار تمایل به همکاری با آمریکا بر اساس اصول برابری و احترام متقابل، به دشواری مسیر بهبود روابط دو کشور اشاره کرده اند. پس موضوع چیست و واقعاً چرا روس ها خوشحال هستند؟ به نظر می‌رسد دو دلیل اساسی برای حمایت روسها از ترامپ و خوشحالی آنها از پیروزی وی وجود دارد.
ریشه دلیل اول را باید در حمایت اولیه روسیه از ترامپ جستجو کرد. روس ها در طول کارزار انتخاباتی آمریکا، به رغم سیاست اعلامی خود، در عمل کاملاً طرفدار ترامپ بودند؛ چون او در قامت یک ساختارشکن ظاهر شد، که به گمان خود، علیه تشکیلات سیاسی فاسد آمریکا قیام کرده است؛ همان تشکیلاتی که رهبرانش و از جمله شخص هیلاری کلینتون، به عنوان وزیر خارجه وقت آمریکا، پس از انتخابات ریاست جمهوری ۲۰۱۲ در روسیه، از مخالفان پوتین حمایت کرد (یا از نظر نخبگان حاکم روس، تشکیلاتی که معترضان روسی را علیه پوتین به خیابان ها کشاند). روس ها مانند دیگران معتقد بودند ترامپ شکست می خورد و هیلاری کلینتون برنده انتخابات آمریکا خواهد شد. به همین دلیل، آنها از ترامپ در رسانه ها و افکار عمومی روسیه قهرمانی ساختند، که به دلیل مخالفتش با تشکیلات سیاسی فاسد آمریکا، به رغم حمایت عمومی از وی، به او اجازه داده نخواهد شد رئیس جمهور آمریکا شود و با هر ابزاری از جمله تقلب، جلوی ورود او به کاخ سفید گرفته خواهد شد.
همه این موارد و برنامه ها کارکرد داخلی داشت و در واقع، حکومت روسیه و بویژه الیگارشی حاکم بر سیاست و اقتصاد آن، میخواست با استفاده از آنها، هم برخی از مسائل گذشته و حال مرتبط با خود را برای افکار عمومی داخل توجیه کند (از جمله اتهاماتی مانند فساد، تقلب و مهندسی انتخابات و…) و هم به تخریب بیشتر چهرۀ رقیب دیرینه خود یعنی آمریکا در افکار عمومی روسیه بپردازد. با این حال و برخلاف انتظار روسها، ترامپ برنده انتخابات شد. در چنین شرایطی، با توجه به قهرمان سازی صورت گرفته از ترامپ در رسانه ها و افکار عمومی، آنها این پیروزی را جشن گرفتند. اگر در دولت ترامپ، آمریکا بر روسیه سخت بگیرد و تنش ها میان دو کشور باقی بماند یا افزایش یابد، پاسخ حکومت روسیه به افکار عمومی مقداری دشوار خواهد بود.
با این حال و حتی اگر ترامپ در رویکرد آمریکا نسبت به روسیه تغییری ایجاد نکند، به نظر می‌رسد باز هم الیگارشی روسیه احساس می کند از اینکه در مورد پیروزی ترامپ خوشحال بوده و آن را جشن گرفته، ضرر نکرده است، چرا؟ چون روس ها فکر می کنند با ریاست جمهوری ترامپ: اولاً، نفوذ آمریکا در جهان کاهش خواهد یافت، چون هم خود ترامپ انزواطلب است و هم اقدامات وی باعث رنجش دوستان و متحدان آمریکا می شود و آنها را از این کشور دور می کند؛ ثانیاً، ترامپ نمی تواند علیه روسیه اجماع ایجاد کند؛ آنگونه که اوباما در مسئلۀ اوکراین ایجاد کرد یا آنگونه که کلینتون در صورت پیروزی بر ترامپ، می توانست ایجاد کند. آنها تجربه دوران جورج بوش پسر و اوباما را در قضایای گرجستان و اوکراین با هم مقایسه می کنند. در مسئلۀ گرجستان، دولت نومحافظه کار بوش هرچند سر و صدای زیادی کرد، اما در عمل هیچ اقدامی علیه روسیه صورت نداد، در حالی که در قضیه اوکراین، اوباما زیاد سر و صدا نکرد، اما با ایجاد اجماع بین المللی علیه روسیه و اعمال تحریم علیه بخش های مهمی از اقتصاد و صنایع نظامی این کشور، مسکو را در انزوا و شرایط بسیار دشواری قرار داد. ثالثاً، ترامپ که در سیاست خارجی از «استراتژی» به جای «ایدئولوژی» سخن می گوید، نسبت به کلینتون، که یک بین الملل گرای لیبرال است و به شدت طرفدار رویکرد مداخله گرایی است، از هر جهت برای روسیه بهتر است.
روسیه به دلیل مشکلات ناشی از فشار تحریم ها و محدودیتهای آمریکا و متحدانش و همچنین کاهش قیمت نفت به عنوان مهمترین منبع درآمدش، در چند سال گذشته به دردسر افتاده است. تولید ناخالص داخلی آن به شدت تنزل یافته است (از ۲۳۱/۲ تریلیون دلار در ۲۰۱۳ به ۳۲۶/۱ تریلیون دلار در ۲۰۱۵ طبق برآورد بانک جهانی)؛ ارزش پول ملی اش شدیداً پایین آمده و سطح درآمد و رفاه مردم این کشور کاهش یافته است. اخیراً وزارت توسعۀ اقتصادی روسیه اعلام کرده است که در صورت تداوم وضع موجود، تا ۲۰۳۵ اقتصاد این کشور در رکود خواهد بود. علاوه بر این، روسیه درگیر دو بحران در اوکراین و سوریه شده است. اوکراین، به عنوان یکی از محدود متحدان سابق روسیه که برای این کشور ارزش استراتژیک دارد، نه تنها از محور مسکو خارج شده است، بلکه هم اکنون روسیه را بزرگترین تهدید امنیت ملی خود معرفی می کند و حکومت سوریه، به عنوان تنها متحد روسیه در خارج از منطقه «خارج نزدیک» نیز با بحران بسیار پیچیده ای روبروست.
با این مشکلات و دورنمای مبهم آنها، کرملین فکر می کند با کارت ترامپ می تواند در شرایط موجود تغییراتی ایجاد کند و فرصتهایی برای برون رفت از وضع کنونی و اجرای برخی از سیاست‌های مطلوب خود در سطوح داخلی، منطقه ای و جهانی به دست آورد. در صورتی که ترامپ انزواطلبی پیشه نماید و از تعهدات آمریکا در جهان به طور قابل توجهی عقب نشینی کند، یا رویکرد یکجانبه گرایانه ای به سبک نومحافظه کاران در دولت جورج بوش در پیش بگیرد، کرملین فرصت بینظیری برای احیای خود پیدا خواهد کرد.