چرایی و اهداف نشست منامه

منامه، پایتخت بحرین، روزهای ۲۵ و ۲۶ ژوئن میزبان نشستی اقتصادی با شعار جذب سرمایه‏‌گذاری برای فلسطین است. در این نوشتار، اهداف چندگانه این نشست و چرایی انتخاب منامه به عنوان میزبان بررسی می‌‏شود.

اهداف نشست اقتصادی منامه

به نظر می‌‏رسد نشست اقتصادی منامه اهداف سه‏‌گانه دارد که عبارتند از: عملیاتی‌کردن مرحله دوم طرح معامله قرن، تسریع فرآیند عادی‏‌سازی روابط کشورهای عربی با اسرائیل و پیگیری تلاش‌‏های ضد ایرانی.

• عملیاتی‌کردن مرحله دوم طرح معامله قرن

یکی از مهم‏ترین راهبردهای سیاست خارجی دولت ترامپ، طرح معامله قرن است که برای منازعه فلسطین- اسرائیل تدوین و طراحی شده است. تفاوت مهم طرح معامله قرن با دیگر طرح‌های آمریکایی‌ها در خصوص منازعه فلسطین- اسرائیل این است که وجه یکجانبه و نژادپرستانه طرح معامله قرن قابل مقایسه با طرح‌های گذشته نیست. «نیکی هیلی»، نماینده سابق آمریکا در سازمان ملل، اخیراً در مصاحبه با روزنامه صهیونیستی «اسرائیل‌ هیوم» صریحاً اذعان کرد که: «این طرح بر اساس عدم آسیب‌زدن به امنیت و ثبات اسرائیل طراحی شده است.» هیلی افزود: «از نظر طرح معامله قرن و دونالد ترامپ، رئیس جمهوری آمریکا، امنیت رژیم صهیونیستی مافوق همه چیز است.»

واگذاری قدس، جولان سوریه و شهرک‌های یهودی‌نشین کرانه باختری به اسرائیل، نداشتن ارتش و خلع سلاح کامل فلسطین و همچنین حذف گروه‌های مقاومت، نادیده‌گرفتن حق بازگشت آوارگان فلسطینی و اسکان آوارگان به خصوص در کشورهایی که اکنون مستقر هستند، از ارکان مهم طرح معامله قرن است که آشکارا در خدمت منافع رژیم اسرائیل قرار دارد.

اگرچه هنوز رسماً از این طرح رونمایی نشد، اما مرحله اول این طرح در قالب واگذاری قدس فلسطین و جولان سوریه به اسرائیل، اجرا شد. آمریکا در صدد است مرحله دوم این طرح را در نشست منامه اجرایی کند زیرا در مقابل واگذاری اراضی مورد اختلاف به اسرائیل، برای فلسطین صرفاً به طرح‌های اقتصادی و جذب سرمایه‌گذاری به خصوص از کانال کشورهای عربی در طرح معامله قرن اکتفا شد تا به نوعی فلسطینی‌ها که به ویژه در غزه در اثر سیاست‌های اسرائیل از جمله محاصره ۱۳ ساله با بحران انسانی وخیمی مواجه هستند، راضی به پذیرش طرح معامله قرن شوند.

نکته حایز اهمیت این است که آمریکا به منظور اینکه اجلاس مذکور با کمترین اعتراضی مواجه شود شعارهایی پر زرق و برق در سطح اقتصادی نظیر فرصت‌هایی طلایی برای فلسطینیان، سرمایه‌گذاری‌‌های بزرگ در خاک فلسطین، و خلق اقتصاد منطقه ‌ای موفق، برای آن مطرح کرده است. در همین حال، بیشتر بر حضور وزیران اقتصاد و روسای شرکت‌های تجاری از کشورهای مختلف در نشست منامه تأکید شده است.

نکته مهم این است که آمریکا با برگزاری نشست اقتصادی منامه نشان می‌دهد طرح معامله قرن توسط کشورهای شرکت کننده در این نشست پذیرفته شده است. در همین حال، این نشست گویای این است که دونالد ترامپ برای اجرایی‌کردن طرح معامله قرن و تامین منابع مالی این طرح نیز حساب ویژه‌ای بر کشورهای سرمایه‌دار عربی از جمله عربستان و امارات باز کرده است. رویکرد تاجرمآبانه و تحقیرآمیز ترامپ به کشورهایی نظیر عربستان سعودی در نشست منامه نیز مشهود است زیرا رئیس جمهوری آمریکا همچنان به این کشورها نگاه ابزاری و مادی‌گرایانه دارد.

آمریکا در حالی برای جذب سرمایه‌گذاری در فلسطین پیشقدم شده که پیش از این کمک‌‌های اقتصادی به فلسطینی‌‌ها و بودجه مالی آژانس امداد و کاریابی برای آوارگان فلسطینی (آنروا) را قطع کرده است. در واقع، می‌توان گفت در بعد مادی طرح معامله قرن، دولت ترامپ کمک‌های اقتصادی کشورهای عربی را جایگزین کمک‌های اقتصادی و بودجه آنروا می‌کند که پیش از این بخشی از آن توسط واشنگتن تأمین می‏‌شد.

• تسریع فرآیند عادی‌‏سازی روابط کشورهای عربی با اسرائیل

یکی دیگر از مهمترین اهداف نشست اقتصادی منامه، تسریع فرآیند عادی‌سازی روابط کشورهای عربی با اسرائیل است. در واقع، پس از سفر بنیامین نتانیاهو به عمان در اکتبر ۲۰۱۸ و با توجه به چالش‌‏های متعددی که نتانیاهو در داخل سرزمین‏‌های اشغالی مواجه شد که فروپاشی کابینه ائتلافی، برگزاری انتخابات زودهنگام و ناکامی در تشکیل کابینه جدید از مهم‏ترین این چالش‌‏ها است، اقدام جدی جدیدی در حوزه عادی‏‌سازی روابط کشورهای عربی با اسرائیل انجام نشد.

اکنون نشست منامه گام جدیدی در این خصوص محسوب می‏‌شود زیرا قرار است یک هیئت اسرائیلی به رهبری «موشه کحلون»، وزیر دارایی اسرائیل در نشست منامه حضور پیدا کند. در واقع، نشست اقتصادی منامه بُرد دو بعدی برای اسرائیل است زیرا از یک سو حضور کشورهای شرکت‌کننده در این نشست تلویحاً به معنای پذیرش طرح معامله قرن است و از سوی دیگر فرآیند عادی‏‌سازی روابط با کشورهای عربی از سر گرفته می‏‌شود یک هیئت اسرائیلی به طور رسمی به پایتخت یک کشور عربی سفر می‏‌کند.

• پیگیری اهداف ضد ایرانی

اگرچه عملیاتی‌کردن طرح معامله قرن و پیش‌بردن عادی‌سازی روابط اعراب و اسرائیل از اهداف اصلی نشست منامه است، اما در این نشست نیز مانند اغلب نشست‌هایی که طی ۳۰ ماه گذشته در خصوص غرب آسیا توسط آمریکا و با مشارکت کشورهایی نظیر عربستان و امارات برگزار شد، اهداف ضدایرانی نیز پیگیری می‌شود. روزنامه لبنانی البناء در این خصوص نوشت: «اساس این نشست در منامه، تشکیل ائتلاف اسرائیلی –عربی بر مبنای دو اصل، ختم نهایی مساله فلسطین و ایجاد خصومت دائمی با ایران است.» در واقع، اگرچه طرح ناتوی عربی با شکست مواجه شد، اما آمریکا و متحدانش همچنان اهداف ضد ایرانی خود را در هر نشستی که برگزار شود، مد نظر دارند و پیگیری می‌کنند.

چرایی انتخاب منامه به عنوان میزبان نشست

سوال مهمی که وجود دارد، این است که چرا منامه، پایتخت بحرین میزبان نشست اقتصادی طرح معامله قرن شد؟ بحرین روابط رسمی دیپلماتیک با اسرائیل ندارد، در حالی که کشورهایی نظیر مصر و اردن روابط رسمی دارند و یا اینکه کشوری نظیر عمان رسماً در اکتبر ۲۰۱۸ میزبان بنیامین نتانیاهو نخست وزیر اسرائیل بود. آل خلیفه در حالی میزبان نشست اقتصادی شد که در داخل بحرین با اعتراض‌های مردمی مواجه است و میزبانی از نشستی که تماماً در راستای منافع اسرائیل است بر میزان اعتراض‌ها می‌افزاید. به نظر می‌رسد در خصوص علت انتخاب منامه به عنوان پایتخت نشست اقتصادی معامله قرن، به دو پاسخ می‌توان اشاره کرد:

نخست اینکه، انتخاب بحرین به عنوان میزبان این نشست، هدفمند انجام شده است زیرا عربستان سیاست‌‌هایی را که خود تمایلی به اعلام صریح و اجرای مستقیم آنها ندارد به وسیله بحرین پیگیری می‌کند. عربستان نگاه اقماری به بحرین دارد. آل سعود با حمایت از آل خلیفه در جریان اعتراض‌های داخلی در بحرین، آل خلیفه را کاملاً مطیع سیاست‌های خود کرده است. در واقع، می‌توان گفت با توجه به اینکه سیاست خارجی عربستان از زمان به قدرت رسیدن ملک سلمان و پسرش، محمد، دچار دگردیسی آشکاری شده و عادی‌سازی و علنی‌سازی رابطه با اسرائیل پیگیری می‌شود، بحرین به نیابت از عربستان میزبانی نشست اقتصادی طرح معامله قرن را بر عهده دارد.

دوم اینکه، در انتخاب بحرین به عنوان میزبان نشست اقتصادی طرح معامله قرن، نوع رابطه منامه با واشنگتن نیز دخیل است. بحرین میزبان ناوگان پنجم دریایی آمریکا است و روابط نزدیکی با واشنگتن دارد. آمریکا یکی از حامیان اصلی آل خلیفه است و در مقابل حمایتی که از آل خلیفه انجام می‌دهد، همسویی منامه با سیاست منطقه‌ای واشنگتن را خواستار است. در میان حکام حوزه خلیج فارس، آل خلیفه موقعیتی به مراتب ضعیف‏تر و متزلزل‏‌تر از حکام دیگر کشورهای عربی دارد و برای باقی‌ماندن در قدرت، ناچار به همسویی با سیاست‏‌های ریاض و واشنگتن است.

نتیجه‌گیری

آمریکا و متحدان عرب آن در حالی بر برگزاری نشست منامه تاکید دارند که برگزاری این نشست با استقبال دیگر کشورها مواجه نشده است. سازمان ملل متحد و روسیه مشارکت‌نکردن در نشست بحرین را رسماً اعلام کردند. موضع کشورهای اروپایی در خصوص این نشست نیز هنوز مشخص نیست، اما به نظر می رسد که قدرت‌های اروپایی در نشست منامه مشارکت نکنند و اتحادیه اروپا نیز مانند نشست فوریه گذشته در ورشوی لهستان، هیئتی در سطح پائین را به منامه بفرستد.

از میان کشورهای عربی تاکنون دو کشور امارات و عربستان سعودی حضورشان در نشست بحرین قطعی شده است، کشورهایی نظیر لبنان، عراق و تونس رسماً عدم مشارکت در این نشست را اطلاع داده‌اند و کشورهایی نظیر مغرب، مصر و اردن به واسطه اعتراض‏‌های گسترده داخلی هنوز درباره مشارکت در این نشست مردد هستند. دولت و گروه‌های فلسطینی نیز ضمن اینکه قاطعانه با این نشست مخالفت کرده‌اند، مشارکت کشورهای عربی را در این نشست، خیانت به فلسطین عنوان کرده‌‏اند. ریاض المالکی، وزیر خارجه تشکیلات خودگردان فلسطین اعلام کرد «هیچ فلسطینی را پیدا نمی‌‌کنید طرحی را که در آن قدس شرقی پایتخت کشور فلسطین نباشد، بپذیرد و اگر آمریکایی‌ها فکر می‌‌کنند که با موضوع اقتصادی می‌توانند فلسطینی‌ها را تطمیع کنند تا از قدس و کشور فلسطینی کوتاه بیایند، در اشتباه به سر می‌‌برند.»

با توجه به این واکنش‏‌ها می‏‌توان گفت:

• برگزاری نشست با حضور چند کشور عربی که پیش از این نیز از سیاست‌های آمریکا حمایت کرده بودند و مشارکت سطح پائین دیگر کشورها، به منزله شکست این نشست و همچنین شکست طرح معامله قرن خواهد بود زیرا بیانگر این است که کشورهای منطقه و قدرت‌های جهانی از طرح معامله قرن حمایت نمی‌کنند. حتی «ایمن الصفدی»، وزیر خارجه اردن با تنزل نام این نشست به «کارگاه»، عنوان کرد که: «اجازه دهید درباره اهمیت کارگاه اقتصادی بحرین اغراق نکنیم. این تنها یک کارگاه است.»
• نشست منامه از جمله معدود موضوعاتی است که سبب شکل‌گیری اجماع و وحدت میان گروه‌های فلسطینی شده است زیرا هم تشکیلات خودگردان و جنبش فتح و هم گروه‌های مقاومت فلسطینی در موضع‌گیری مشترک با این نشست مخالفت و آنرا خیانت به فلسطین عنوان کرده‌اند. جنبش فتح با صدور بیانیه‌ای رسمی از طرفداران خود خواست به جای اعتصاب، با نیروهای اشغالگر اسرائیلی در همه جای سرزمین‌های فلسطینی به رویارویی بپردازند و به این ترتیب با معامله قرن و نشست منامه که جنبش فتح آنرا «کارگاه ندامت» عنوان کرد، مخالفت کنند. جنبش حماس، جهاد اسلامی و جبهه مردمی فلسطین نیز اعلام کردند هر کس در این کارگاه شرکت کند، خائن است. این گروه‌ها نیز از مردم فلسطین خواستند به خیابان‌ها بریزند و به هر قیمتی که شده درگیری با اشغالگران را ظرف روزهای برگزاری کنفرانس تشدید کنند زیرا کاسه صبر فلسطینیان لبریز شده است.

نکته پایانی اینکه، همان‌گونه که نشست ضد ایرانی ورشو در فوریه ۲۰۱۹ و نشست‌های ضد ایرانی سه‌گانه مکه در مه ۲۰۱۹ دستاوردی نداشته است، به نظر می‏‌رسد که اهداف آمریکا و متحدان عرب آن در برگزاری نشست منامه نیز محقق نشود، کما اینکه دولت ترامپ تاکنون در چند نوبت مجبور شد رونمایی رسمی از طرح معامله قرن را به تعویق اندازد.

سید رضی عمادی – دکترای روابط بین‏‌الملل و پژوهشگر غرب آسیا