اهدف تور آسیایی بن سلمان
محمد بن سلمان، ولیعهد سعودی در سفری ۶ روزه به سه کشور پاکستان، هندوستان و چین رفت. ولیعهد سعودی روز ۱۷ فوریه به پاکستان، ۱۹ فوریه به هندوستان و روز ۲۱ فوریه نیز به چین سفر کرد. در این نوشتار اهداف سفرهای محمد بن سلمان به این سه کشور آسیایی بررسی میشود. این اهداف را میتوان در چهار سطح تحلیلی خرد، ملی، منطقه‌ای و بینالمللی بیان کرد.
سطح تحلیل خرد: اهداف شخصی بن سلمان
محمد بن سلمان طی چهار سال اخیر پلههای ترقی را در ساختار قدرت عربستان سعودی به سرعت طی کرد. پس از به قدرت رسیدن سلمان بن عبدالعزیز در ژانویه ۲۰۱۵، محمد بن سلمان ابتدا به سمت وزیر دفاع، سپس نایب ولیعهد و در نهایت به سمت ولیعهد عربستان منصوب شد، در حالی که طی چهار سال گذشته سمت وزیر دفاع را نیز همزمان بر عهده داشته است. محمد بن سلمان فاصله چندانی با معرفی به عنوان پادشاه عربستان سعودی و تغییر نسل حکام این کشور و انتقال قدرت از خاندان عبدالعزیز به خاندان سلمان نداشته است، اما یک اشتباه بزرگ سبب کاهش حمایتهای بینالمللی از رسیدن وی به کرسی پادشاهی عربستان شد.
جمال خاشقچی، روزنامهنگار عربستانی روز دوم اکتبر ۲۰۱۸ در کنسولگری این کشور در استانبول ترکیه به طرز فجیعی به قتل رسید. اگرچه حاکمیت عربستان سعودی تلاش زیادی انجام داد تا محمد بن سلمان را از دست داشتن در این جنایت تبرئه کند، اما گزارش دولت ترکیه و نهادهای اطلاعاتی آمریکا دست داشتن ولیعهد سعودی را در این جنایت تائید کردهاند. این اتفاق سبب شد الگوی رفتاری بن سلمان زیر ذرهبین رسانهها، تحلیلگران، گروهها و شخصیتهای غربی قرار گیرد و جنایت علیه یمن، قطع روابط با قطر و رفتار غیردیپلماتیک با سعد الحریری، نخست وزیر لبنان نیز همراه به قتل خاشقچی برجسته شود. از اینرو، محمد بن سلمان تحت فشار شدید جهانی قرار گرفته و تردیدهای غرب درباره صلاحیت بن سلمان برای رسیدن به کرسی پادشاهی عربستان افزایش یافت، در حالی که شانس نامزد تصدی کرسی پادشاهی عربستان بدون حمایت قدرتهای غربی شدیداً کاهش مییابد.
ولیعهد سعودی برای خارج‌شدن از این فشار، سفرهای خارجی را برگزید و در گام اول پیش از حضور در نشست جی ۲۰، نوامبر ۲۰۱۸ سفر به کشورهای متحد عربستان را در اولویت قرار داد. محمد بن سلمان روز ۲۲ نوامبر به امارات، روز ۲۵ نوامبر به بحرین، ۲۷ نوامبر به مصر و ۲۸ نوامبر نیز به تونس سفر کرد که این سفرها، نخستین سفر خارجی وی پس از قتل خاشقچی بود. ولیعهد سعودی ۲۹ نوامبر نیز برای شرکت در نشست گروه ۲۰ وارد آرژانتین شد و دوم دسامبر به موریتانی و سوم دسامبر نیز به الجزایر رفت. با این حال، این سفرها هدف اصلی بن سلمان یعنی خارج‌شدن از فشارهای جهانی را تأمین نکرد زیرا وی در سفر به مصر، تونس، آرژانتین، موریتانی و الجزایر با اعتراضهای مردمی و در نشست جی ۲۰ نیز با بیتوجهی آشکار مقام‌های شرکتکننده مواجه شد.
با توجه به این وضعیت، محمد بن سلمان در گام دوم سفرهای خارجی خود تور ۶ روزه آسیایی به سه کشور پاکستان، هندوستان و چین را برگزید. با توجه به استقبالی که از بن سلمان در سفر به این سه کشور آسیایی انجام شد، به نظر میرسد وی در دستیابی به هدف «خارج‌شدن از فشارهای جهانی» موفق بوده و در عین حال این پیام را منتقل کرد که برای رسیدن به کرسی پادشاهی عربستان، خطری وی را تهدید نمیکند.
سطح تحلیل ملی: توسعه نفوذ و پیگیری سند چشمانداز ۲۰۳۰
در سطح ملی، اهداف سفر بن سلمان به سه کشور آسیایی را میتوان شامل توسعه نفوذ عربستان و پیگیری سند چشمانداز ۲۰۳۰ عنوان کرد. عربستان سعودی از ظرفیتهای اقتصادی برای توسعه نفوذ در کشورهای دیگر بهره می‌گیرد. روابط اقتصادی قوی ضمن اینکه سبب تقویت روابط سیاسی میشود، نفوذ ریاض را در کشورهای هدف نیز تقویت میکند. بیش از سه هزار کارگر پاکستانی در عربستان حضور دارند که شمار زیادی از این کارگران با مشکل مواجه شده و در زندانهای آل سعود به سر میبرند. محمد بن سلمان در دیدار با عمران خان، نخست وزیر پاکستان، گفت: «من از این به بعد خود را نماینده مردم پاکستان در عربستان میدانم و به محض برگشت به ریاض، مشکلات کارگران پاکستانی را حل خواهم کرد.»
علاوه بر این، ولیعهد سعودی از سرمایه‌گذاری ۲۰ میلیارد دلاری عربستان سعودی در پاکستان خبر داد و حتی اعلام کرد که این نخستین مرحله سرمایه‌گذاری عربستان در پاکستان است. عمران خان، نخست وزیر پاکستان نیز در خصوص این سرمایه‌گذاری گفت: «سرمایه‌گذاری عربستان در پاکستان باعث بهبود شرایط اقتصادی کشور میشود و به زودی مردم نیز از این سرمایه‌گذاری بهرهمند خواهند شد.» این اقدامها افزایش نفوذ عربستان در پاکستان و توسعه روابط دو کشور را در پی خواهد داشت.
محمد بن سلمان در سفر بن هند و در جریان دیدار با «نارندا مودی»، نخست وزیر این کشور نیز اعلام کرد که ظرفیت سرمایه‌گذاری بیش از ۱۰۰ میلیارد دلار ظرف دو سال آینده در هند وجود دارد. در همین حال، ولیعهد سعودی در سفر به چین نیز قرارداد همکاری برای ایجاد یک شرکت مشترک پتروشیمی و پالایشگاهی به ارزش ۱۰ میلیارد دلار را امضا کرد که ۳۵درصد از سهام شرکت جدید را که در چین ایجاد میشود شرکت آرامکوی عربستان و دو شرکت چینی نیز به ترتیب ۳۶ و ۲۹درصد از سهام آن را در اختیار خواهند داشت. این شرکت که «خواجین آرامکو» نامیده میشود دارای ظرفیت پالایشی ۳۰۰ هزار بشکه نفت و تولید یک میلیون و ۵۰۰ هزار تن ماده پتروشیمی اتیلن کراکر خواهد بود و پیشبینی میشود این مجتمع کار خود را از سال ۲۰۲۴ میلادی شروع کند.
اگرچه این قراردادهای اقتصادی در سه کشور پاکستان، هندوستان و چین با هدف توسعه نفوذ و تقویت روابط اقتصادی عربستان با این کشورها انجام میشود، اما در عین حال، این قراردادهای اقتصادی اهداف سند چشمانداز ۲۰۳۰ عربستان سعودی را که طراح آن نیز محمد بن سلمان است، تأمین خواهد کرد.
سطح تحلیل منطقه‌ای: رقابت با قطر و امارات و پیگیری اهداف ضد ایرانی
اهداف منطقه‌ای سفر بن سلمان به سه کشور آسیایی را میتوان شامل رقابت با قطر و امارات و پیگیری اهداف ضد ایرانی عنوان کرد. واقعیت این است که میان عربستان و قطر نوعی رقابت آشکار و میان عربستان سعودی و امارات نوعی رقابت پنهان وجود دارد. هر سه کشور عربستان، امارات و قطر سند چشمانداز اقتصادی ۲۰۳۰ دارند. محمد بن سلمان در شرایطی به سه کشور پاکستان، هندوستان و چین سفر کرد که شیخ تمیم، امیر قطر اواخر ژانویه و اوایل فوریه ۲۰۱۹ به سه کشور کره جنوبی، ژاپن و چین سفر و با مقام‌های این کشورها دیدار و گفتگو و قراردادهای اقتصادی با این سه قدرت اقتصادی جهان امضا کرده بود.
در همین حال، سفر بن سلمان به پاکستان در حالی انجام گرفت که محمد بن زاید، ولیعهد ابوظبی نیز اوایل ژانویه ۲۰۱۹ به اسلام آباد سفر و با مقام‌های این کشور دیدار و گفتگو کرده بود. محمد بن زاید پس از سفر محمد بن سلمان به سه کشور آسیایی نیز به کره جنوبی سفر و قرارداد اقتصادی با این کشور امضا کرد. بنابراین میتوان گفت در سفر بن سلمان به پاکستان، هند و چین رقابت با دو رقیب عربی یعنی امارات و قطر در نگاه به شرق نیز وجود داشته است.
پیگیری اهداف ضد ایرانی یکی از مهمترین اهداف سفرهای بن سلمان در بعد منطقه‌ای بود. این موضوع به طور آشکار در سفر به پاکستان و غیرمستقیم در سفر به هند و چین پیگیری شد. محمد بن سلمان در شرایطی به پاکستان سفر کرد که روابط تهران- اسلامآباد به واسطه عملیات تروریستی جیش العدل علیه رزمندگان سپاه و هشدار مقام‌های نظامی ایران به پاکستان دچار تنش مقطعی شده بود. بن سلمان در سفر به پاکستان این تنش را مد نظر داشته است. در همین راستا، عادل الجبیر، وزیر مشاور در امور خارجه عربستان که بن سلمان را در این سفرها همراهی میکرد در پاکستان، جمهوری اسلامی ایران را به حمایت از تروریسم متهم کرد تا در تنش اخیر میان اسلامآباد و تهران جانب اسلامآباد را گرفته باشد.
علاوه بر این، بن سلمان در سفر به این سه کشور آسیایی سعی کرد از طریق مراوده اقتصادی با این کشورها را که روابط اقتصادی قوی با جمهوری اسلامی ایران دارند، افزایش دهد. پاکستان در زمره ۱۰ کشوری قرار می‌گیرد که جمهوری اسلامی ایران بیشترین مراودههای تجاری ـ اقتصادی را با آن دارد. هندوستان از جمله کشورهایی است که به خصوص در توسعه بندر چابهار روابط اقتصادی قوی با جمهوری اسلامی ایران دارد و چین نیز حساب ویژهای بر بازار ایران باز کرده است.
اگرچه در سفر بن سلمان به چین اهداف ضد ایرانی وی به طور آشکار بیان نشد، اما در ذات این سفر و همچنین در ذات اهداف اقتصادی وی در چین، نگاه ضد ایرانی وجود داشته است. سفر بن سلمان به چین در شرایطی انجام شد که تنها دو روز پیش از ورود وی به پکن، علی لاریجانی، رئیس مجلس و محمدجواد ظریف، وزیر خارجه جمهوری اسلامی ایران، در پکن حضور داشتهاند. با این حال، به نظر میرسد که بن سلمان در چین در دستیابی به اهداف ضد ایرانی خود موفق نبود زیرا «وانگ یی»، مشاور دولت چین دو روز قبل از سفر بن سلمان به پکن، در دیدار با محمدجواد ظریف وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران گفت: «مایلم از این فرصت استفاده کرده و با دوست قدیمی‌ام بر تعمیق روابط و تقویت اعتماد راهبردی میان کشورهایمان تاکید کنم و اطمینان دهم که پیشرفت تازه‌ای در همکاری متقابل، جامع و راهبردی ما به دست آمده است.»
سطح تحلیل بینالمللی: پیام به آمریکا و اروپا
روابط عربستان با آمریکا و کشورهای اروپایی طی ماههای اخیر به خاطر قتل جمال خاشقچی متفاوت از سالهای گذشته پیگیری میشود و میان ریاض و غرب شکاف ایجاد شده است به گونهای که حتی عادل الجبیر وزیر مشاور در امور خارجه عربستان که قرار بود در کنفرانس امنیتی مونیخ شرکت کند به دلیل واکنشهای احتمالی رسانهها در آلمان در خصوص قتل خاشقچی از انجام این سفر خودداری کرد. این سفر میتواند به معنای کاهش اعتماد ولیعهد سعودی به آمریکا و اروپا باشد زیرا محمد بن سلمان از سال ۲۰۱۵ که به عنوان وزیر دفاع در عربستان به قدرت رسید و در ادامه نیز نایب ولیعهد و سپس ولیعهد این کشور شد تلاش کرد با دلارهای نفتی رضایت و حمایت غرب به خصوص آمریکا را به دست آورد.
بنابراین، یکی از مهمترین اهداف سفر بن سلمان به سه کشور مهم آسیایی پاکستان، هندوستان و چین، انتقال پیام کاهش اعتماد عربستان به آمریکا و اروپا و همچنین انتقال این پیام بود که اعمال فشار به وی میتواند سبب نزدیک‌شدن عربستان به رقبای غرب از جمله هند و چین شود. در همین راستا، پایگاه اینترنتی الاخبار در گزارشی نوشت: سفر محمد بن سلمان نشان میدهد ولیعهد سعودی قصد دارد این پیام را به آمریکاییها منتقل کند که روابط ریاض و واشنگتن به سردی و تیرگی گراییده و ریاض گزینههای دیگری به جز واشنگتن نیز دارد که از جمله این گزینهها تقویت روابط با هند و چین، دو رقیب مهم آمریکا است. در این گزارش آمده است که این اتفاقها یادآور اتفاقهای دوران باراک اوباما، رئیس جمهوری پیشین آمریکا است به این نحو که ریاض در آن زمان برای نشان‌دادن عدم رضایت خود از مذاکرۀ واشنگتن با تهران به طور ضمنی اعلام کرد که میخواهد خود را به روسها نزدیک و از آمریکاییها دور کند.
نتیجهگیری
سفر محمد بن سلمان به سه کشور پاکستان، هندوستان و چین در راستای اهداف شخصی ولیعهد و اهداف ملی عربستان سعودی انجام گرفت. به لحاظ شخصی، ولیعهد سعودی تلاش کرد نشان دهد همچنان شانس اصلی کسب کرسی پادشاهی عربستان است و به نظر میرسد در انتقال این پیام نیز موفق بود. به لحاظ ملی، سفر بن سلمان به سه کشور آسیایی علاوه بر اینکه در رقابت با امارات و قطر و پیگیری اهداف ضد ایرانی بود، حامل انتقال این پیام به آمریکا و اروپا بود که تداوم اعمال فشار بر عربستان سعودی و محمد بن سلمان میتواند سبب تقویت رویکرد نگاه به شرق در سیاست خارجی عربستان سعودی شود، موضوعی که خبرگزاریها و تحلیلگران تمرکز زیادی بر آن داشتهاند. تنها چند روز پس از این سفر، جرد کوشنر، داماد و مشاور دونالد ترامپ به ریاض سفر و با ملک سلمان و محمد بن سلمان، پادشاه و ولیعهد سعودی دیدار و گفتگو کرد تا به نوعی نشان دهد آمریکا پیام سفرهای آسیایی بن سلمان را دریافت کرده است.
سید رضی عمادی- دکترای روابط بین‌الملل
