سرنوشت برجام در پرتو مذاکره ترامپ با کره شمالی تا برکناری تیلرسون
در یک هفته اخیر، پس از خبر مذاکره ترامپ با رهبر کره شمالی، برکناری تیلرسون دومین خبری است که می‌تواند نقش بسیار مهمی در تصمیم ترامپ در مورد برجام در ماه می (اردیبهشت ۹۷) داشته باشد. علاوه بر اینکه کره شمالی در شرایطی که ترامپ چندان به توافق هسته‌ای با ایران پایبند نیست و دم از خروج از این توافق می‌زند حاضر به مذاکره با وی شده، در واشینگتن به جای تیلرسون، کسی پشت میز وزارت خارجه آمریکا نشسته است که از مخالفان سرسخت و جدی برجام است. این دو تحول مهم چه تاثیری بر آینده برجام آن هم در فاصله‌ای کمتر از دو ماه تا تصمیم جدید ترامپ در قبال آن دارد.
مذاکرات با کره شمالی
پس از دیدار مقامات کره جنوبی و کره شمالی در حاشیه المپیک زمستانی در کره جنوبی، سفیران کره جنوبی با پیامی از سوی رهبر کره شمالی عازم واشینگتن شدند؛ پیامی که حاکی از آمادگی پیونگ یانگ برای مذاکره بر سر فعالیت‌های هسته‌ای و موشکی کره شمالی بود. در پی انتقال این پیام، سارا سندرز، سخنگوی کاخ سفید از آمادگی ترامپ برای دیدار با کیم جونگ اون در مکان و زمانی که هنوز مشخص نشده است، خبر داد. با این حال، نکته‌ای که اخیراً توجه برخی تحلیلگران را به خود جلب کرده، آثار و تبعات مذاکره میان کره شمالی و آمریکا بر توافق هسته‌ای ایران است. بسیاری از کارشناسان و تحلیلگران با قائل‌شدن به ارتباط تنگاتنگ میان تصمیم ترامپ در قبال برجام و مذاکرات وی با کره شمالی، معتقدند که اگر ترامپ در ماه می از توافق هسته‌ای با ایران خارج شود، مذاکرات او با کره شمالی به مشکل جدی برخواهد خورد. این دسته از کارشناسان این استدلال را مطرح می‌کنند که خارج‌شدن ترامپ از توافق هسته‌ای با ایران موجب خواهد شد، رهبر کره شمالی به این نتیجه برسد که نمی‌تواند با چنین شخصی که به توافق‌ها و تعهدهای گذشته آمریکا پایبند نیست وارد مذاکره شده و به او اعتماد کند.
به نظر می‌رسد اگرچه از لحاظ منطقی استدلال فوق درست به نظر می‌رسد اما لزوما نمی‌تواند همواره صادق باشد، بلکه با نگاه از منظری متفاوت می‌توان به نتیجه‌ای متفاوت رسید. از زمان روی کارآمدن ترامپ، رهبر کره شمالی نظاره‌گر دشمنی‌ها و عهدشکنی‌های ترامپ نه تنها در قبال توافق هسته‌ای با ایران بلکه در مورد سایر موافقت‌نامه‌های همکاری آمریکا بوده است. ترامپ در این مدت از هیچ کوششی برای برهم‌زدن برجام فروگذار نکرده و آنگونه که خود وی گفته است در صورت اصلاح‌نشدن این توافق، در ماه می از آن خارج خواهد شد. بنابراین، اگر برجام و رویکرد ترامپ در قبال آن برای رهبر کره شمالی ملاک عمل بود، رفتار یک سال گذشته ترامپ با توافق هسته‌ای ایران کافی است تا وی به این نتیجه برسد که نمی‌توان با ترامپ وارد مذاکره و توافق شود و اساسا چنین پیشنهادی را در شرایطی که هنوز مشخص نیست او با توافق هسته‌ای ایران چه خواهد کرد، مطرح نمی‌نمود. بنابراین، به نظر می‌رسد تصمیم کیم جونگ اون برای مذاکره با ترامپ چندان تحت تاثیر رفتار ترامپ با برجام نبوده و شاید تحریم‌ها و یا عوامل دیگر نقش اثرگذارتری در این تصمیم وی داشته است. با این حال، توافق هسته‌ای ایران برای رهبر کره شمالی درس مهمی در پی داشته است. اینکه اگر بخواهد با آمریکا توافقی پایدار داشته باشد، این توافق می‌باید در دوره تندورهای جمهوری‌خواه و یکی از افراطی‌ترین روسای جمهوری این کشور باشد. توافقی که در صورت تحقق به احتمال بسیار بالا از گزند حاکمیت احتمالی آینده دموکراتها و یا هر مقام دیگری بر کاخ سفید نیز در امان خواهد بود. در سوی مقابل، تمایل کره شمالی برای مذاکره با آمریکا احتمالا ترامپ را به این نتیجه برساند که رویکرد سخت و تحریم‌های همه‌جانبه وی در قبال پیونگ یانگ جواب داده و این کشور را که تا همین چند ماه پیش با هرگونه مذاکره‌ای مخالف بود به پای میز مذاکره کشانده است. از این رو، این سیاست وی کارگر افتاده است و با خروج از برجام و بازگرداندن تحریم‌های گذشته می‌تواند مجددا ایران را نیز به پای میز مذاکره برای توافقی که مدنظر اوست بکشاند.
برکناری تیلرسون
سرانجام اختلافات عمیق میان دونالد ترامپ رئیس جمهوری آمریکا و رکس تیلرسون باعث کنار گذاشتن تیلرسون از سمت وزارت خارجه آمریکا و جانشینی مایک پمپئو به جای وی شد. دیدگاه تیلرسون در مورد برجام به اروپایی‌ها نزدیک‌تر بود و چندان موافق خروج یک‌طرفه ترامپ از این توافق نبود. در همین رابطه، ترامپ پس از اعلام برکناری تیلرسون به خبرنگاران گفته است: «با تیلرسون در موضوعات مختلف از جمله توافق هسته‌ای با ایران اختلاف نظر داشته و دیدگاه‌هایم به پمپئو نزدیک‌تر است. من قصد عقب‌نشینی و بیرون‌آمدن از توافق هسته‌ای را داشتم، اما تیلرسون با من موافق نبود. به نظر من توافق هسته‌ای به شدت بد بود، اما تیلرسون با نظرم موافق نبود.» واقعیت این است که تیلرسون با دو ویژگی مهم “نگاه کمتر ستیزه‌جویانه به توافق هسته‌ای” و همچنین “تعامل بهتر با اروپا در مقایسه با سایر مقامات کاخ سفید” نقش مهمی در کندکردن تیغ دشمنی ترامپ با برجام داشت.
از این منظر، برکناری تیلرسون را می‌توان به معنای از دست‌رفتن آخرین فرصت وی در زمینه جلب موافقت اروپایی‌ها برای اصلاح برجام مطابق با شروط چهارگانه ترامپ دانست. برکناری تیلرسون به معنای شکست یا دست‌کم بروز وقفه در کارگروه مشترکی است که اروپایی‌ها با آمریکا برای متقاعدسازی ترامپ به حفظ برجام تشکیل داده‌اند. بی‌نتیجه بودن این مذاکرات به معنی شکست ایده اروپایی‌ها مبنی بر حفظ برجام در عوضِ همکاری با آمریکا برای دستیابی به توافقی جدید با ایران در مورد فعالیت‌های منطقه‌ای و موشکی ایران است. علاوه بر این، این به معنی آن است که ترامپ به چیزی کمتر اصلاح خود توافق هسته‌ای تن نمی‌دهد. توافقی که پس از اصلاح نقائص آن، دربرگیرنده توافق‌های موشکی و منطقه‌ای نیز باشد. اگر همه این پیش‌فرض‌ها درست باشد، در دو ماه باقی مانده تا تصمیم جدید ترامپ، می‌باید منتظر تنش‌های بیشتر اروپا با آمریکا در جهت حفظ برجام و احتمالا برزمین ماندن ایده جدید اروپایی‌ها باشیم. در میان مقام‌های دولت ترامپ، تاکنون مایک پمپئو بیش از همه علیه توافق هسته‌ای حرف زده و در ماه‌های اخیر هم تلاش کرد با انتشار اسناد و مدارکی از سال‌های گذشته، زمینه بیشتری برای افزایش فشارها بر ایران فراهم کند. با انتصاب پمپئو به سمت وزیر خارجه آمریکا احتمال خروج آمریکا از توافق هسته‌ای تشدید و سیاست خارجی آمریکا در قابل ایران، تهاجمی‌تر و امنیتی‌تر خواهد شد.
جمع‌بندی
با توجه به استدلال‌هایی که در این نوشتار مطرح شد هم مذاکره ترامپ با کره شمالی و هم برکناری تیلرسون نمی‌تواند خبر خوبی برای برجام باشد. ترامپ با این اقدامات به ویژه برکناری تیلرسون نشان داده است که تمایلی ندارد که کسی با ایده‌های آن مخالفت بکند. اقدام وی در برکناری تیلرسون و برجسته‌سازی تعارض فکری‌شان در خصوص برجام نشان‌دهنده آن است که تهدید وی برای خروج از این توافق در ماه می از همیشه جدی‌تر است. به طور کلی، سال آینده به ویژه ماه‌های ابتدایی آن سال دشواری برای برجام خواهد بود. به نظر می‌رسد برای جلوگیری از هرگونه غافل‌گیری، مقامات کشور می‌باید با پیش‌فرض قطعی گرفتن خروج آمریکا از برجام، تصمیمات خود را بر این مبنا اولویت‌بندی و دسته‌بندی نمایند. با این پیش‌فرض، اگرچه دو گزینه “برجام منهای آمریکا” و “خروج از برجام” تنها گزینه‌های پیش روی ایران در صورت خروج آمریکا هستند اما این به معنای این گزینه یا آن گزینه نیست بلکه این دو می‌توانند در امتداد هم در دستور کار قرار گیرند. به این ترتیب که ابتدا فرصتی برای گزینه برجام منهای آمریکا و راستی‌آزمایی پایبندی سایر طرف‌های توافق به تعهداتشان در فضای بازگشت تحریم‌های ثانویه قائل شویم و اگر این گزینه با شکست مواجه شد به گزینه خروج بیاندیشیم. برجام منهای آمریکا ارزش آزمودن را دارد؛ چرا که موفقیت سایر طرف‌های توافق در پایبندی به تعهداتشان در قبال ایران در فضای بازگشت تحریم‌های ثانویه آمریکا هم به بی اعتباری تحریم‌های یک‌جانبه آمریکا منجر می‌شود و هم به منزوی شدن آن.
