آسیای غربیامنیت منطقه‌ایتروریسمحقوقسیاستمنطقه‌اییادداشت راهبردی

افزایش حساسیت‌های حقوق بشری نسبت به عربستان، پاشنه آشیل بن سلمان

عربستان سعودی در ماه‌‏های اخیر چند فعال حقوق زنان را که ارتباطاتی با کانادا داشتند و اعضای خانواده آن­ها شهروند کانادا شده­‌اند، دستگیر کرده است. در پاسخ به این اقدام، خانم «کریستینا فریلند» وزیر امور خارجه کانادا روز سوم اوت در یک اظهارنظر توئیتری نوشت که عمیقاً بابت دستگیری فعالان حقوق زنان در عربستان نگران است و از حکومت این کشور خواست که «فوراً» آن­ها را آزاد کند.

یک روز بعد، وزارت خارجه کانادا نیز در توئیتی از عربستان سعودی خواست که فوراً این افراد و تمام فعالان حقوق بشری که در این کشور بازداشت هستند را آزاد کند. وزارت خارجه عربستان نیز در یک رشته پاسخ توئیتری ضمن محکوم‏‌کردن این موضع‌­گیری کانادا، آن را دخالت در امور داخلی خود دانست و یک سلسله اقدامات تند و تهاجمی را علیه کانادا اعلام کرد.

عربستان به سفیر کانادا در این کشور اعلام کرد که ظرف ۲۴ ساعت عربستان را ترک کند، سفیر خود را از کانادا فراخواند، اعلام کرد که همه مبادلات تجاری و سرمایه­‌گذاری خود را در این کشور تعلیق خواهد کرد، پروازهای مستقیم به تورنتو را لغو و اعلام کرد همه دانشجویانی که با بورس دولتی در کانادا تحصیل می‌­کنند، از این کشور خارج شوند. فراتر از این، عربستان تهدید کرد که با هر کشور غربی که بخواهد درباره استبداد سیاسی در این کشور سخن بگوید، روابط تجاری خود را قطع خواهد کرد. عادل الجبیر وزیر خارجه این کشور در توئیتر خود نوشت: «پادشاهی عربستان در امور داخلی دیگر دولت­‌ها دخالت نمی‌­کند و هر گونه تلاشی برای دخالت در امور داخلی خود را نیز نمی‌­پذیرد و با آن محکم برخورد خواهد کرد».

این در حالی است که واکنش شدید و تهاجمی این کشور تنها به یک اظهارنظر توئیتری ضمن اینکه می­‌تواند سرمایه­‌گذاری­های خارجی را در عربستان تحت تأثیر قرار دهد، بار دیگر عربستان را به مرکز توجهات و انتقادات افکار عمومی و رسانه­‌های غربی خواهد آورد و در آینده صداهای بیشتر و بلندتری در غرب در انتقاد از رفتارهای عربستان چه در داخل و چه در منطقه به گوش خواهد رسید. جمهوری اسلامی ایران نیز می‌­تواند با بهره‌­گیری از این فرصت، ضمن تلاش برای به چالش کشیده‏‌شدن تصویر مصنوعی و غیرواقعی عربستان در افکار عمومی غرب، انتقادات را متوجه این کشور نموده و به این طریق سیاست­‌های مخرب و غیرسازنده عربستان در منطقه را به چالش بکشد.

اعتراض کانادا

به طور کلی، حقوق بشر موضوع محوری در سیاست خارجی کانادا و به ویژه دولت جدید این کشور است. این کشور برخلاف آمریکا و کشورهای اروپایی، منافع مهم و حیاتی در خاورمیانه نداشته و وابستگی چندانی به کشورهایی مانند عربستان سعودی ندارد که با مطرح‌‏کردن انتقادهای حقوق بشری، منافع خود را به خطر بیاندازد اما بحث اخیر تا حدودی ریشه در تحولات دو سال گذشته در رابطه با روابط کانادا با عربستان دارد.

بحث نحوه واکنش به وضعیت حقوق بشر عربستان در کانادا از سال ۲۰۱۶ که این کشور یک توافق ۵/۱۱ میلیارد دلاری برای فروش تسلیحات به کانادا منعقد کرد، همواره مطرح بوده است. پس از انتشار ویدئوهایی مبنی بر استفاده از این تسلیحات و تجهیزات کانادایی در سرکوب اعتراضات شیعیان در عربستان، انتقادها در این زمینه افزایش یافت. دولت کانادا اعلام کرد که تحقیقاتش در این زمینه نشان می­‌دهد که عربستان در جریان این اعتراضات نقض آشکار حقوق بشری انجام نداده است و دولت این کشور تلاش کرده است تا حتی‌­الامکان از برخورد خشونت‌­آمیز با معترضین پرهیز کند. انتشار همین خبر و تحقیق صورت‏ گرفته در این زمینه، توجهات را به وضعیت حقوق بشر در عربستان افزایش داد. در چنین شرایطی، انتقاد صریح و تند وزیر خارجه کانادا از بازداشت فعالان حقوق زنان در عربستان بیشتر جنبه داخلی داشته و می‌­تواند موقعیت دولت را در افکار عمومی این کشور تقویت کند.

 دولت جاستین ترودور که با حمایت از توافق تسلیحاتی دولت محافظه­‌کار قبل از خود با عربستان، با نارضایتی بسیاری از کانادایی‌­ها مواجه شد، حال می­‌خواهد با مطرح‏‌کردن انتقادات حقوق بشری، به نوعی وضعیت خود را در افکار عمومی بهبود دهد. به ویژه که عربستان از اهمیت زیادی در اقتصاد کانادا برخوردار نیست؛ حجم تجارت دو کشور سال گذشته کمی بیشتر از سه میلیارد دلار بود و عربستان بیستمین شریک تجاری کانادا محسوب می‌شود. همچنین، این کشور تنها نه درصد نفت خود را از عربستان وارد می­‌کند.

دلایل واکنش شدید عربستان به کانادا

شاید پاسخ تند و شدید عربستان آن هم به یک توئیت برای بسیاری از تحلیل­گران تعجب برانگیز باشد اما این موضوع یک تصمیم اتفاقی و ناگهانی نبود و ریشه در نگرش‌­ها و سیاست­‌های محمد بن سلمان ولیعهد این کشور دارد که عملاً قدرت را در عربستان در اختیار گرفته است. برای این واکنش تند بن سلمان به کانادا می‌­توان چند دلیل را برشمرد:

نخست اینکه بن سلمان می‌­خواهد به دولت‌­های غربی اعلام کند که اصلاحات او مذهبی، اجتماعی و اقتصادی است نه سیاسی. بن سلمان همواره تلاش کرده است که دولت‌­های غربی را متقاعد کند از سیاست­‌ها و برنامه‌­های او حمایت کنند. در این راستا، او تلاش کرده است سیاست­ خارجی جدید و تهاجمی عربستان را برای تغییرات داخلی و منطقه‌­ای که مطلوب دولت­های غربی است، الزامی جلوه دهد و حمایت آن­ها را از سیاست‌­هایی مانند محاصره قطر و مقابله با ایران جلب کند.

علاوه بر این، او تلاش کرده است تا با انجام اصلاحاتی مانند تضعیف پلیس مذهبی در عربستان، تقویت حقوق زنان و اعطای برخی امتیازات مانند اعطای حق رانندگی به آن­ها، توسعه مکا‌‌‌ن­های تفریحی و سرگرمی و بازگشایی تئاترها و کنسر‌‌ت­های موسیقی، خود را به عنوان چهره اصلاح­گر مطلوب غربی‌ها معرفی کرده و حمایت آن­ها را جلب نماید. او حتی تلاش کرده است تا دولت‌­های غربی را متقاعد کند که برای مبارزه با فساد و پیشبرد برنامه‌های اصلاحی، از بازداشت شاهزادگان و حذف رقبای سیاسی خود در داخل حمایت کنند.

در واقع، او به نوعی از غرب می­‌خواهد تا حامی قدرت و اقتدار سیاسی او باشند تا او در عوض بتواند اصلاحات مدنظر غرب در حوزه­‌های مختلف به ویژه مبارزه با بنیادگرایی اسلامی را تحقق ببخشد. در این چهارچوب، او نه تنها مطالبه­‌ای مانند آنچه وزیر خارجه کانادا از او داشته را در راستای آزادی‌­های سیاسی دانسته و با آن مخالف است، بلکه تصور می­‌کند که برای پیشبرد بهتر برنامه­‌های خود باید اتفاقاً آزادی بیان را محدود کند تا از بروز بحث و اختلاف نظر در جامعه درباره اصلاحات مدنظر خود جلوگیری نماید.

بن سلمان همچنین نمی­‌خواهد به جز خودش کس دیگری برای انجام این اصلاحات تشویق شود و به عنوان مثال این گونه القا شود که اصلاحات او در رابطه با حقوق زنان و اقداماتی مانند اعطای حق رانندگی به آن­ها، نتیجه کمپین برخی طرفداران حقوق زنان در داخل و یا فشار دولت­‌های غربی در این زمینه بوده است. بنابراین، او در عین حالی که این حقوق را به زنان اعطا می‌­کند، با هرگونه توصیه و انتقاد دولت­‌های خارجی در این زمینه برخورد کرده، فعالان حقوق زنان را دستگیر  و آن­ها را از مصاحبه با رسانه­­‌ها منع می­‌کند. در واقع، او می­‌خواهد روایت موجود در این زمینه را در رسانه­‌ها کنترل کرده و بیش از هر کسی خود را به عنوان منادی و مغز متفکر این اصلاحات معرفی نماید.

با این حال مهمترین دلیل این رفتار عربستان، فرستادن پیامی قاطع و روشن به دیگر دولت­‌های غربی بود مبنی بر اینکه هرگونه انتقاد از وضعیت حقوق بشری عربستان برای آن­ها هزینه‌‏ساز خواهد بود. موضوع انتقاد دولت­­‌های غربی از عربستان در زمینه حقوق بشر بحث جدیدی نیست. حتی آمریکا به عنوان اصلی­‌ترین حامی و متحد این کشور همواره انتقادهایی نسبت به عربستان مطرح کرده که در دولت ترامپ نیز تا حدودی این انتقادات تداوم یافته است هرچند او در سایه روابط ویژه با عربستان کمتر به این مسئله پرداخته و آن را به انتقادات خصوصی و محرمانه تنزل داده است.

اما عربستان معمولا حساسیت زیادی نشان نمی‌­داد و اکثراً این انتقادها را نادیده می‌­گرفت. با این حال، به نظر می­‌رسد در دوره بن سلمان این الگو تغییر کرده است. عربستان می­‌خواهد به متحدان غربی خود به ویژه کشورهای اروپایی این پیام را بدهد که انتقاد از وضعیت حقوق بشر در این کشور دیگر تحمل نخواهد شد و برای کشوری که این کار را انجام دهد، هزینه­ خواهد داشت.

اگرچه عربستان سعودی در سال­‌های اخیر برخوردهایی نیز با سوئد و آلمان به دلیل انتقاد آن­ها از سیاست‌­های عربستان داشته است اما کانادا برای فرستادن پیام قاطع عربستان در این زمینه گزینه کم­‌هزینه و راحت­‌تری بود. از یک سو به نظر می‌‏رسد عربستان به نوعی از چراغ سبز و رضایت ضمنی دولت آمریکا در رابطه با برخورد خود با کانادا آگاه بوده و دعواهای ماه‌‏های اخیر آمریکا با کانادا خیال ریاض را از عدم مخالفت آمریکا با مواضع تند نسبت به کانادا راحت کرده است؛ به طوری که پس از بروز تنش در روابط دو طرف، وزیر خارجه آمریکا اعلام کرد در این مسئله دخالتی نخواهد کرد و از طرفین خواست که اختلافات خود را حل کنند.

علاوه بر این همانطور که اشاره شد، دوطرف روابط اقتصادی چندان گسترده­‌ای ندارند و این مسئله به عربستان امکان داد تا با شدت و قاطعیت بیشتری پیام خود را منتقل کند. کانادا سال گذشته تنها کمی بیشتر از ۷۰ میلیون دلار کالا از عربستان وارد کرده است، در حالی که این رقم برای کشوری مانند آلمان بیش از ۲۱۱ میلیون دلار بود.

پیامدها برای عربستان

اگرچه اتحادیه اروپا تا حدودی با مواضع کانادا همراهی کرد و از عربستان سعودی خواست که جزئیات بیشتری درباره فعالان دستگیرشده ارائه دهد اما با توجه به اینکه آمریکا موضع محکم و قاطعی در این زمینه نگرفت، عملاً صدای واحد و متحدی از دولت­­‌های غربی در رابطه با عربستان و انتقاد از وضعیت حقوق بشر این کشور شنیده نشد و انتظار نمی­‌رود این روند در آینده نیز تغییر چندانی بکند. دولت کانادا هم بدون حمایت متحدان غربی گزینه­‌های زیادی برای پاسخگویی به عربستان و اعمال فشار بر این کشور ندارد و تنها می‌­تواند از اعتراضات دیپلماتیک استفاده کرده و یا میزان خرید نفت از عربستان را کاهش دهد.

در واقع، هزینه‌­های کانادا از این اقدام با توجه به اعلام عربستان مبنی بر خروج دانشجویان عربستانی که با بورس دولتی در کانادا مشغول به تحصیل بودند و تعداد آن­ها به بیش از ۱۶ هزار نفر می رسد که کمک مالی مهمی به دانشگاه‏‌های کانادا محسوب می­‌شود، بیش از دستاوردهای آن خواهد بود. ضمن اینکه به نظر می­‌رسد دولت­‌های غربی به ویژه کشورهای اروپایی به خوبی این پیام را دریافت کرده‌­اند و تمایلی ندارند که وارد بحران مشابهی با عربستان سعودی شوند. مخصوصاً که عربستان در حال حاضر روابط ویژه و نزدیکی با دونالد ترامپ رئیس جمهوری آمریکا داشته و حمایت دولت این کشور را در این زمینه دارد.

عربستان سعودی حتی در دو سال گذشته این الگوی رفتاری را با سازمان­‌های بین­‌المللی نیز در پیش گرفته است و گزارش­‌های انتقادی نسبت به وضعیت حقوق بشر خود را با تهدید یا تطمیع مالی حذف و یا دستکاری کرده است. بنابراین، به نظر نمی‌‏رسد در آینده نزدیک این روند تغییر چندانی بکند و شاهد حمایت و همراهی این کشورها با کانادا در مقابل عربستان یا طرح انتقادات مستقل در رابطه با وضعیت حقوق بشر در عربستان باشیم.

با این حال، در سطوح غیررسمی و رسانه­‌های غربی، واکنش‌­های جدی‌­تری به عربستان را شاهد بودیم؛ برنی سندرز سناتور آمریکایی نحوه رفتار عربستان و واکنش این کشور به کانادا را «بی­‌حرمتی» دانست. سوزان رایس سفیر سابق آمریکا در سازمان ملل در صفحه توئیتر خود خواستار حمایت آمریکا و اتحادیه اروپا از کانادا شد تا به گفته او نشان دهند که در زمینه حقوق بشر و حقوق زنان کوتاه نمی­‌آیند.

پیتر سالیزبوری کارشناس اندیشکده چتم هاوس نیز از نبود حمایت قاطع دولت­­‌های غربی از کانادا آن هم درباره موضوعی که همواره آن را فریاد زده‌­اند، یعنی حقوق بشر انتقاد کرد و آن را «شرم‌­آور» دانست. علاوه بر این، کارشناسان غربی ابراز نگرانی کرده‌اند که نبود واکنش قاطع و هماهنگ به عربستان و توجه‏‌نکردن دولت ترامپ به این مسئله در سیاست خارجی، سایر دولت­‌های اقتدارگرا را نسبت به حقوق بشر غیرمنعطف‌­تر خواهد کرد و قدرت مانور غرب در برابر آن­ها را کاهش خواهد داد.

فراتر از این، این واکنش شدید، گسترده و ناگهانی عربستان به یک توئیت، نگرش منفی نسبت به سیاست خارجی این کشور ایجاد می­کند و ضمن افزایش بدبینی­‌ها در این زمینه به طور مثال می‌­تواند سرمایه­‌گذاری­ خارجی را در عربستان که این کشور به آن­ نیاز مبرم دارد، تحت تأثیر قرار دهد. اگر تنها یک توئیت یا انتقاد از وضعیت حقوق بشری عربستان، چنین واکنشی در پی داشته باشد، سرمایه­‌گذاران خارجی با نگرانی و عدم اطمینان بیشتری مواجه خواهند بود.

نتیجه‌‏گیری

از زمان روی کارآمدن بن سلمان به عنوان ولیعهد، او از یک سو به دنبال جلب حمایت غربی­‌ها از سیاست­‌های خود در مقابله با ایران بوده است و از سوی دیگر، تلاش کرده تا خود را در قامت رهبری مدرن و اصلاح­گر که می­‌تواند چهره عربستان و خاورمیانه را مطابق خواست غربی­‌ها متحول کند، نشان دهد. او برای این هدف از طیف مختلفی از ابزارها شامل به کارگیری شرکت­‌های لابی، خرید روزنامه­‌نگاران و ستون­‌نویسان رسانه­‌های مطرح آمریکایی، حمایت شخصی یوسف ­العتیبه سفیر پرنفوذ امارات در آمریکا و حتی کمک و حمایت لابی‌­های اسرائیلی در آمریکا بهره برده است.

در نتیجه به‏‌کارگیری این شبکه گسترده و پرنفوذ، جهان غرب بن سلمان را رهبری مدرن تصور می‌­کند که باید از تمام اقداماتش حمایت شود. علاوه بر این، او توانسته­ است با سیاست خرید سکوت رسانه‌­ای درباره بحران یمن، افکار عمومی غرب را در نوعی بی‌­اطلاعی و عدم حساسیت نسبت به این مسئله نگه دارد. با این حال اقدام اخیر این کشور در رابطه با کانادا باعث افزایش حساسیت و توجه رسانه­‌ها و افکار عمومی در غرب نسبت به عربستان و سیاست­‌های این کشور شده است؛ موضوعی که بن­ سلمان با صرف هزینه زیاد تلاش کرده تا مانع از آن شود. این اتفاق، چند روز بعد با حمله عربستان به اتوبوس حامل دانش ­آموزان یمنی تکمیل شد که بازتاب و توجه زیادی در رسانه‌­های غربی داشت.

ترکیب و همزمانی این دو رویداد می‌­تواند ضمن فراهم‌‏کردن فرصت برای به چالش‌‏کشیدن تصویر غیرواقعی عربستان در غرب، به نوعی نورافکن­‌ها را به سمت این کشور بتاباند و به مصونیت عربستان در اقدامات خود و حمایت بی‏‌قید و شرط دولت‌­های غربی از آن پایان دهد. همانطور که اشاره شد، واکنش‌های انتقادآمیز زیادی در سطح مقامات غیردولتی و کارشناسان غربی به رفتارهای عربستان مطرح شده است. هرچند نمی‌­توان توقع داشت که این موضع­‌گیری‌­ها در آینده نزدیک به سیاست رسمی دولت­‌های غربی تبدیل شوند اما این اتفاق دقیقاً همان چیزی است که عربستان از آن نگران بوده و در سال­‌های اخیر سعی کرده مانع از آن شود.

با توجه به فضای کنونی و همچنین در آستانه سالگرد حملات ۱۱ سپتامبر که نام عربستان همچنان با آن پیوند خورده است، می‌­توان از این فرصت برای افزایش توجه و حساسیت افکار عمومی و رسانه­‌های غربی نسبت به عربستان استفاده کرد. یک حساب توئیتری منتسب به حکومت عربستان در پاسخ به انتقادات کانادا عکسی را منتشر کرد که در آن یک هواپیمای خطوط پروازی کانادا به سمت برج مشهوری در شهر تورنتو می‏رود (یادآور حملات ۱۱ سپتامبر) و در توضیح این عکس نوشت: «کسی که در مسئله‌­ای که به او ربط ندارد، دخالت می­‌کند، به چیزی می‌‏رسد که خوشایندش نیست».

هرچند مقامات دولت عربستان این حساب توئیتری را مسدود و  اعلام کردند درباره آن تحقیق می‌­کنند اما انتشار این پیام باعث خشم و نگرانی مردم کانادا و همچنین افکار عمومی جهان غرب شد و واکنش‌­های زیادی به آن صورت گرفت. همسویی منافع برخی کشورهای منطقه مانند قطر با ایران در این زمینه، می­‌تواند فرصت مناسبی را برای ایران فراهم کند تا ضمن افزایش توجهات و فشارها بر عربستان، خود را تا حدودی از مرکز انتقادات و جوسازی­‌های رسانه‌­ای دور کند.

عزیزالله حاتم‏‌زاده- همکار علمی پژوهشکده مطالعات راهبردی

نوشته های مشابه

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

دکمه بازگشت به بالا