ارزیابی علل چرخه تداوم اعتراض‌ها در عراق
عراق بار دیگر شاهد اعتراض های ضد دولتی بود. این اعتراض‌ها نیز مانند رخدادهای سال گذشته به خشونت کشیده شد که مطابق اعلام وزارت بهداشت عراق بیش از ۱۰۰ کشته و بیش از ۶ هزار زخمی داشته است. در این نوشتار ماهیت اعتراض‌ها، علل آن و چرایی بروز خشونت‌های گسترده بررسی می‌شود. عراق طی سال‌های اخیر همواره شاهد شکل‌گیری اعتراض‌های ضددولتی بود که اغلب این اعتراض‌ها نیز به خشونت کشیده می‌شد. اعتراض‌های مردم بصره در سپتامبر ۲۰۱۸ و آتش زدن کنسولگری ایران در این شهر، یکی از بارزترین اعتراض‌ها در عراق بود. نکته حایز اهمیت و وجه مشترک این است که اغلب اعتراض‌های عراق در سال‌های اخیر در بغداد، پایتخت و استان‌های شیعه‌نشین برگزار شد.
با این حال، اعتراض‌های اخیر با اعتراض‌های سال‌های گذشته پنج تفاوت مهم دارد. نخستین تفاوت مربوط به تلفات بالای اعتراض‌های اخیر در عراق است که بیش از ۱۰۰ کشته و بیش از ۶ هزا زخمی داشته است. دومین تفاوت این است که ناآرامی‌های اخیر برخلاف سال‌های گذشته که با فراخوان مقتدی صدر، رهبر جریان صدر شکل می‌گرفت، این بار هیچ گروه سیاسی شناسنامه‌داری بانی و طراح تجمعات نبوده است و حتی مقتدی صدر طی بیانیه‌ای از مردم خواست تا آرامش را حفظ کنند.
سومین تفاوت مهم این است که در اعتراض‌های اخیر برای نخستین بار علیه مرجعیت عراق شعار سر داده شد، در حالی که از یک سو فتوای سال ۲۰۱۴ آیت‌الله سیستانی برای تشکیل حشد الشعبی و استقبال گسترده جوانان عراقی از این فتوا نشان از جایگاه برجسته مرجعیت نزد مردم عراق دارد و از سوی دیگر مرجعیت عراق نه تنها دخالتی در سیاست ندارد بلکه همواره حمایت از مطالبه‌ها و منافع مردم را اولویت خود قرار می‌دهد. چهارمین تفاوت این است که در اعتراض‌های اخیر، معترضان شعار «الشعب یرید اسقاط النظام» (ملت براندازی نظام را می‌خواهد) را سر دادند.
این در حالی است که این شعار در کشورهای دارای نظام دیکتاتوری کاربرد داد نه در عراق که انتخابات پارلمانی آن به موقع برگزار می‌شود و مردم هر ۴ سال یک بار اعضای پارلمان را انتخاب می‌کنند و پارلمان منتخب مردم نیز رئیس‌جمهوری و نخست وزیر را انتخاب می‌کند. پنجمین تفاوت این است که معترضان، برخی از رسانه‌ها، شبکه‌های اجتماعی و برخی گروه‌ها و شخصیت‌های عراقی در حالی برگزاری انتخابات پارلمانی جدید و استعفای دولت را خواستار شدند که از عمر این دولت کمتر از یک سال می‌گذرد و نارضایتی‌ها از گذشته انباشت شده است. بر همین اساس نیز عادل عبدالمهدی، نخست وزیر عراق، خطاب به مردم این کشور اعلام کرد تظاهرات‌کنندگان حق دارند خواستار مبارزه با فساد شوند، اما تغییر اوضاع زمان‌بر است.
علل شکل‌گیری اعتراض‌ها در عراق
مهم‌ترین علت اعتراض‌ها و در واقع جرقه آن در نارضایتی‌های مردمی است. عراق به دلیل در اختیار داشتن دومین ذخایر بزرگ نفتی در جهان و صادرات روزانه بیش از ۳ میلیون و ۶۰۰ هزار بشکه نفت در زمره کشورهای ثرومند عربی است، اما مردم عراق از وضعیت اقتصادی و اجتماعی ناراضی هستند. مطابق برخی آمارها، میزان بیکاری در میان جوانان تحصیل‌کرده عراقی به بیش از ۴۰ درصد می‌رسد.
بر همین اساس نیز بازیگران اصلی اعتراض‌های اخیر عراق را جوانان تحصیل‌کرده تشکیل می‌دادند. پیش از اعتراض‌های اکتبر ۲۰۱۹، گروهی از فارغ‌التحصیلان بیکار مقاطع کارشناسی ارشد و دکتری، در بغداد به مدت ۵۰ روز در مقابل وزارت آموزش عالی عراق تحصن کرده بودند. علاوه بر این، مردم عراق به شدت از ضعف خدمات اجتماعی ناراضی هستند. مردم ساعت‌ها در روز به برق دسترسی ندارند، وضعیت بهداشتی در این کشور ضعیف است و دستیابی مردم به آب آشامیدنی نیز سخت است.
دومین عامل مهم در شکل‌گیری اعتراض‌ها، فساد گسترده در عراق است. عراق دوازدهمین کشور در میزان بالای فساد است. برخی گزارش‌ها حاکی از این است که از زمان سرنگونی رژیم بعثی در عراق، دستکم ۴۳۱ میلیارد دلار اختلاس شده است. فساد اقتصادی به پدیده‌ای افسار گسیخته در عراق تبدیل شده و بخش زیادی از بودجه‌های دولتی را می‌بلعد بدون اینکه در مقابل آن خدماتی به مردم ارائه شود. مردم عراق از این میزان بالای فساد به ستوه آمده‌اند، در حالی که وضعیت معیشتی و اجتماعی آنها وضعیت نامناسبی دارد.
در واقع، میزان بالای فساد و ناتوانی دولت در مبارزه با آن سبب شکل‌گیری بحران ناکارآمدی دولت و همچنین بحران اجتماعی ناشی از نارضایتی مردم از دولت شد. نکته مهم این است که دولت عراق اکنون در حالی وعده خدمات رفاهی و استخدام جوانان در دستگاه‌های دولتی را داده است که هم‌اکنون نیز سالیانه مبلغی در حدود ۵۱ میلیارد دلار در عراق صرف پرداخت حقوق می‌شود. این میزان پرداخت حقوق به کارمندان سبب کاهش شدید بودجه عمرانی و تداوم ضعف خدمات اجتماعی به مردم عراق شده است.
چرایی تبدیل اعتراض‌های مسالمت‌آمیز به خشونت‌های گسترده
تبدیل اعتراض‌های مسالمت‌آمیز مردم عراق به خشونت دلایل داخلی و خارجی دارد که برخی از مهم‌ترین این دلایل عبارتند از:
الگوی رفتاری برخی جریان‌های داخلی و نادیده گرفتن “استبداد صدامی” از سوی جوانان عراقی
واقعیت این است که جامعه عراقی یک جامعه یکدست و منسجم نیست. این یکدست و منسجم نبودن، عراق را به یک کشور مستعد نزاع و ناآرامی تبدیل کرده است. این استعداد به حدی است که هسته مرکزی داعش در عراق شکل گرفت. در همین حال، نزاع سیاسی درون‌گروهی نیز در عراق در سطح بالایی قرار دارد، به نحوی که برخی شخصیت‌ها و جریان‌های عراقی بدون اینکه در نظر بگیرند دولت عبدالمهدی عمری کمتر از یک سال دارد، همه مسئولیت اعتراض‌ها را متوجه این دولت کرده و برکناری آنرا خواستار هستند. از سوی دیگر، بازمانده‌های بعثی‌ها که مورد حمایت بازیگران خارجی نیز قرار دارند، در مناطق مختلف عراق فعال هستند و جوانان این کشور را که فقر، ظلم و “استبداد صدامی” را ندیده‌اند به ضدیت با دولت، رفتارهای هیجانی و خرابکاری‌های اجتماعی سوق می‌دهند و این از علل مهم شکل‌گیری خشونت از درون اعتراض‌های ضد دولتی در عراق است.
الگوی رفتاری دولت عراق
اگرچه دولت عراق در اعتراض‌های اخیر بر حق مردم برای برگزاری تظاهرات و همچنین تلاش دولت برای رسیدگی به مطالبه‌های مردم تاکید کرد، اما نیروهای امنیتی عراق پیش از آغاز اعتراض‌های اخیر به شکل خشونت‌آمیز به تحصن ۵۰ روزه فارغ‌التحصیلان این کشور که در اعتراض به بیکاری انجام شده بود، پایان دادند. در جریان این برخورد، تعدادی از دختران و زنان مجروح و به شدت احساسات عمومی جریحه‌دار شد. پس از این واقعه، جوانان بصره برای همدردی با این دختران و زنان، به دولت هشدار دادند که در بصره تظاهرات بزرگی برپا خواهند کرد.
مداخله محور عربستان، آمریکا و رژیم صهیونیستی
یکی از مهم‌ترین دلایل کشیده شدن اعتراض‌های مسالمت‌آمیز مردم عراق به خشونت‌های خیابانی، مداخله محور سه‌گانه عربستان، آمریکا و رژیم صهیونیستی است. مداخله این بازیگران در امور داخلی عراق از طریق شبکه‌های مجازی، برجسته‌سازی اعتراض‌ها، بهره‌گیری از عناصر داخلی و همچنین نیروهای نظام‌شان در عراق انجام شد. در همین راستا، در شبکه‌های مجازی هشتگ «العراق ینتفض» یعنی «عراق به پا خیز» ساخته شد که تحلیل‌ها نشان داد ۷۹ درصد از توئیت این هشتگ از داخل عربستان و توسط ربات انجام شد. ۵۸ هزار اکانت سعودی در ترند کردن هشتگ آشوب‌های عراق مشارکت کرده و ۲۰۰ ربات نیز ۱۳ هزار توئیت را برای ترند استفاده کردند.
در واقع، شبکه‌سازان و شبکه‌داران نقش مهمی در برجسته‌سازی و بزرگ‌نمایی اعتراض‌های مردمی عراق و تبدیل این اعتراض‌ها به خشونت‌های داخلی ایفا کردند. برخی عناصر داخلی به خصوص بازمانده‌های بعثی و «الصرخیه» که تحت حمایت کشورهای خارجی قرار دارند، در خشونت‌های عراق نقش ایفا کردند. شمار زیادی از نظامیان آمریکایی نیز در عراق حضور دارند و برخی از منابع نیز از نقش این نظامیان در جهت دادن اعتراض‌ها به سمت خشونت خبر دادند. اما سوال مهم این است که چه دلایلی برای مداخله بازیگران خارجی در اعتراض‌های مردمی عراق وجود دارد؟ در این خصوص می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- نارضایتی از سیاست خارجی مستقل دولت عراق
دولت عراق به خصوص در کمتر از یک سالی که از عمر دولت عبدالمهدی می‌گذرد، نشان داد در عرصه سیاست خارجی به دنبال استقلال در تصمیم‌سازی است. در همین راستا، دولت عراق با تحریم‌های ضد ایرانی آمریکا همراه نشد، به طرح امنتی دریانوردی آمریکا نپیوسته است و مرز القائم در مرز عراق با سوریه را بازگشایی کرد. همچنین پس از اینکه، در ماه‌های گذشته به مواضع حشد الشعبی در عراق حمله کرد، این کشور در صدد خرید تجهیزات نظامی از روسیه از جمله سامانه‌های دفاعی S400 و S300 روسی برآمد و “فالح فیاض”، مشاور امنیت ملی عراق در همین راستا به روسیه کرد.
نارضایتی از سیاست خارجی مستقل سبب بهره‌گیری از اعتراض‌های ضددولتی در عراق و کشاندن آن به سمت خشونت از سوی بازیگران خارجی به خصوص مثلث عربستان، آمریکا و رژیم صهیونیستی شد. در همین زمینه “سید جلال سادتیان”، سفیر سابق ایران در بریتانیا، گفت: «زمینه‌های سیاسی نارضایتی از نفوذ خارجی در عراق مزید بر علت شده، ولی اصل قضیه همان بیکاری و ضعف اقتصادی و تبعیض‌هایی است که در عراق وجود دارد. نارسایی در خدمت‌رسانی به مناطق و قشر‌های مختلف وجود دارد، اما بعضاً جریان‌های داخلی و جریان‌های بیرونی عراق از این بستر‌ها سوء استفاده کردند. در این مقطع به نظر می‌رسد جریان‌های بیرونی قوی‌تر وارد شده اند.»
- معرفی رژیم صهیونیستی به عنوان عامل حمله به حشد الشعبی
چند روز پیش از آغاز اعتراض‌ها در عراق، عادل عبدالمهدی، پس از پایان کار کمیته بررسی حمله‌های هوایی به انبارهای مهمات حشد الشعبی، نتایج آن را اعلام و رسماً رژیم صهیونیستی را عامل این حمله معرفی کرد. حشد الشعبی نیز پس از این موضوع اعلام کرد که رژیم صهیونیستی منتظر پاسخ این حمله‌ها باشد. این موضوع عامل مهمی برای اعمال فشار بر دولت عراق و متمرکز کردن توجه آن به مسایل داخلی محسوب می‌شود.
- نارضایتی از عزل عبدالوهاب ساعدی
عادل عبدالمهدی، نخست وزیر عراق و فرمانده نیروهای مسلح این کشور چند روز پیش از آغاز اعتراض‌های اخیر، ژنرال عبدالوهاب ساعدی، قائم مقام نیروهای ضدتروریسم عراقی را از سمت خود برکنار کرد. ژنرال الساعدی در جریان مبارزه با تروریسم داعشی نقش زیادی داشته است. این تصمیم عبدالمهدی مورد بهره‌برداری بازیگران خارجی قرار گرفت. آمریکا تلاش زیادی انجام داد تا عبدالوهاب ساعدی را به عنوان فاتح موصل معرفی و اعتراض‌های مردم عراق را علیه این تصمیم عبدالمهدی فراهم کند. در همین حال، تلاش زیادی انجام شد تا برکناری الساعدی به حشد الشعبی و فشار فرماندهان آن بر نخست وزیر عراق نسبت داده شود. بر همین اساس نیز هشتگی با عنوان (# کلنا عبدالوهاب الساعدی) ساخته شد و ذیل آن نیز عکس‌ها و فیلم‌هایی را به نمایش گذاشته‌اند که نشان می‌دهد ژنرال الساعدی در جریان جنگ با داعش و آزاد سازی موصل به غیرنظامیان کمک می‌کند.
- شکست از محور مقاومت در یمن و سوریه
یکی از دلایل اصلی بهره‌گیری بازیگران خارجی از اعتراض‌های عراق برای اعمال فشار بر دولت این کشور، تأثیرگذاری بر محور مقاومت است. اعتراض‌های عراق با شکست‌های متوالی عربستان سعودی در جنگ علیه یمن و همچنین با موفقیت‌های ارتش سوریه در عملیات آزادسازی ادلب همزمان شد. محور عربی/عبری/غربی این شکست‌ها را به طور مجزا ارزیابی نمی‌کند بلکه آنرا در سطح کلان محور مقاومت به رهبری جمهوری اسلامی ایران می‌بیند. بر همین اساس، عراق برای ایجاد شکاف در محور مقاومت و تضعیف این محور انتخاب شد زیرا عراق هم روابط نزدیکی با جمهوری اسلامی ایران دارد و هم اینکه حشد الشعبی جایگاه مهم و برجسته‌ای در عراق دارد. از این رو، در تظاهرات اخیر عراق نیز مانند رخدادهای سال گذشته علیه جمهوری اسلامی ایران و همچنین در مخالفت با حشد الشعبی شعار سر داده شد.
- تأثیرگذاری بر راهپیمایی گسترده اربعین حسینی
تظاهرات اخیر در عراق همزمان با آغاز راهپیمایی اربعین شروع شد. راهپیمایی اربعین یکی از بزرگ‌ترین اجتماعات انسانی با محوریت مذهب است. راهپیمایی اربعین به نوعی قدرت نرم محور مقاومت در منطقه غرب آسیا است که هر ساله نیز با افزایش شمار راهپیمایان همراه است. ممانعت از برگزاری گسترده راهپیمایی اربعین یکی از اهداف اصلی به انحراف کشاندن اعتراض‌های مسالمت‌آمیز مردم عراق و تبدیل آن به خشونت‌های خیابانی است.
نتیجه‌گیری
اعتراض‌های ضد دولتی در عراق موضوع تازه و عجیبی نیست. بسترهای داخلی برای شکل‌گیری اعتراض‌ها نیز به دلیل آمار بالای بیکاری جوانان تحصیل‌کرده، ضعف شدید خدمات اجتماعی و حجم گسترده فساد اداری فراهم است. با این حال، برخی بازیگران ناراضی داخلی و عربستان سعودی و آمریکا به همراه رژیم صهیونیستی که به خصوص از پیروزی‌های محور مقاومت به رهبری جمهوری اسلامی ایران و سیاست خارجی مستقل دولت بغداد رضایت ندارند، تلاش کردند اعتراض‌های مسالمت‌آمیز مردمی را که دولت عبدالمهدی نیز حق مردم را برای برگزاری این اعتراض‌ها به رسمیت شناخت، به انحراف کشانده و آنرا به سمت خشونت‌های خیابانی هدایت کنند. اگرچه این اعتراض‌ها با تصمیم‌های دولت متوقف شده، اما بدون شک آخرین اعتراض‌های مردمی نخواهد بود و بسترهای چرخه تداوم این اعتراض‌ها همچنان فراهم است.
سید رضی عمادی- دکترای روابط بین‌الملل
