آشفتگی آراء زادبومی در دوازدهمین دوره انتخابات ریاست جمهوری
دادههای آماری انتخابات ریاست جمهوری نشان میدهند که مقوله زادبوم در پیروزی و ایجاد حوزه نفوذ و پایگاه رأیآوری فرد داوطلب ریاست جمهوری نقش دارد. بدین معنا که بیشتر رأیدهندگان به دلیل نوعی قرابت هویتی، تعلق مکانی و تعصب محلیگرایی و چه بسا منافع کوتاهمدت یا بلندمدت به نامزد هم هویت خود رأی میدهند. هر چند در همه دورههای انتخابات ریاست جمهوری آراء زادبومی کمابیش نمود داشته است اما اوج این وضعیت در دور نخست نهمین دوره انتخابات ریاست جمهوری کشور آشکارا تأثیر جستار زادبوم و ناحیهگرایی را در انتخابات ریاست جمهوری نشان داد. متن حاضر در پی آن است که وزن آراء زادبومی را در این دوره از انتخابات ریاست جمهوری نشان دهد.
دوازدهمین دوره انتخابات ریاست جمهوری ایران با حضور ۷۰ درصدی و واجدان حق رأی در روز جمعه ۲۹ اردیبهشت ۱۳۹۶ برگزار شد. نتیجه رسمی این دوره از انتخابات با پیروزی دوباره حسن روحانی در قالب کسب ۵۷ درصد آرا به پایان رسید. این دوره از انتخابات در حالی به روز نهایی نزدیک میشد که کوشش شش نامزد دست کم از مناظره دوم به بعد به سوی نوعی ائتلاف و انصراف نامزدها پیش رفت.
اسحاق جهانگیری نامزد اصلاحطلب با خاستگاه شهرستان سیرجان در استان کرمان که از همان آغاز اعلام شد وی گزینه پوششی و ضربهگیر برای حمایت از روحانی در انتخابات است. همانگونه که از پیش نیز مشخص بود وی در قالب یک بیانیه انصراف خود را از انتخابات اعلام کرد. جهانگیری در قالب این بیانیه ضمن اعلام کنارهگیری از نامزدی ریاست جمهوری از ملت ایران دعوت کرد تا با مشارکت گسترده در انتخابات ریاست جمهوری از حسن روحانی حمایت کنند. از این رو، انتظار بود که در این استان کرمان بیشترین شمار آراء به سود حسن روحانی ریخته شود. برابر اعلام آراء حسن روحانی با بیش از۶۱ درصد آراء بیشینه آراء استان کرمان را به دست آورد.
سید مصطفی هاشمیطبا با خاستگاه اصفهان دیگر نامزد اصلاحطلب این دوره بود. وی هر چند انصراف نداد اما اعلام کرد که به حسن روحانی، رئیس جمهور فعلی رأی خواهد داد. برابر اعلام این دوره از انتخابات ۵۶ درصد رأی دهندگان استان اصفهان به حسن روحانی رای دادند. در این میان، حسن روحانی با خاستگاه سرخه در استان سمنان به عنوان نامزد اصلی این دوره از انتخابات با ۵۷ درصد مجموع آراء برنده این دوره از انتخابات ریاست جمهوری شد. از شگفتیهای این دوره از انتخابات کشور همراهی نکردن آراء زادبومی استان سمنان با رئیس جمهور مستقر بود. بدین معنا که ۵۱ درصد رأی دهندگان سمنانی به رقیب ایشان رأی دادند. برخی گزارشها گویای آن است که کشمکشها و هماوردیهای هویتی میان شهرستانهای این استان در پیدایش این وضعیت بی تأثیر نبوده است
محمد باقر قالیباف با خاستگاه طرقبه مشهد از نامزدهای اصولگرا دوازدهمین دوره انتخابات ریاست جمهوری بود. وی پس از ثبتنام در انتخابات ریاستجمهوری در قالب بیانیهای دولت خود را «دولت مردم» نامید و چندین وعده به مردم داد. قالیباف مدعی شد: در یک دوره چهار ساله با انقلابی اقتصادی درآمد کشور را دو و نیم برابر افزایش خواهد داد، ۵ میلیون شغل ایجاد خواهد کرد و نظام مالیاتی را به نفع ۹۶ درصد مردم تغییر خواهد داد. او وعده داد برنامهای مدون و دقیق برای حل مشکلات فوری قشرها کم درآمد اجرا کند. این در حالی بود که به باور بسیاری از اقتصاددانان این وعدهها ناممکن و صرفاً برای جذب رأی بود. با این حال، وی در ۲۵ اردیبهشت ۱۳۹۶ با صدور بیانیهای ضمن اعلام انصراف تصریح کرد همه توان خود را برای پیروزی سید ابراهیم رئیسی بر دولت ناکارآمد و ناتوان به کار خواهد بست.
گزارشهای پس از سومین گفتاورد (مناظره) تلویزیونی نشان داد که آراء آقای قالیباف با شتاب افت داشت. از این رو، پایگاه رأی آوری ایشان وزن بالایی نمیتوانست در کلیت انتخابات داشته باشد. از این رو، انصراف ایشان به سود آقای رئیسی بیشتر ماهیتی تبلیغی و روانشاختی داشت. بر پایه آمار موجود چنانچه سه خراسان را زادبوم آقای قالیباف بدانیم هر سه استان به ابراهیم رئیسی رأی دادند. هر چند زدابوم آقای ابراهیم رئیسی نیز مشهد مرکز خراسان رضوی است. در استان خراسان رضوی ۵۶ درصد رأی دهدگان، در خراسان شمالی ۵۳ درصد و خراسان جنوبی ۶۵ درصد آراء به سود آقای رئیسی به صندوق رأی ریخته شد.
سید مصطفی آقامیرسلیم با خاستگاه تهران از دیگر نامزدهای اصولگرای این دوره انتخابات بود که نزدیک به یک درصد آراء این دوره را به خود اختصاص داد. این در حالی است که دادههای موجود گویای آن است که شهر تهران طی دو دهه اخیر عمدتاً پایگاه رأیآوری اصلاحطلبان بوده است و اساساً آراء شهروندان تهرانی در قالب جستار آراء زادبومی نمیگنجد. سید ابراهیم رئیسالساداتی معروف به رئیسی متولی کنونی آستان قدس رضوی با خاستگاه مشهد یکی از اصلیترین رقبای انتخاباتی با گرایش اصولگرایی در این دوره بود که ۳۸ درصد آراء این دوره را به خود اختصاص داد. همچنان که پیشتر اشاره شد مشهدی بودن در تقویت آراء زادبومی آقای ابراهیم رئیسی در هر سه استان مؤثر واقع شد.
واکاوی دادههای انتخاباتی ریاست جمهوری در ایران گویای آن است که هر چند زادبوم یکی از زمینههای رأیآوری نامزدهای ریاست جمهوری به شمار میرود اما همیشه و برای همه نمیتواند پایگاه حمایتی اطمینان بخشی به شمار رود. به گونهای که در این دوره از انتخابات برای آقای ابراهیم رئیسی به عنوان یکی از نامزدهای اصلی تا حدودی خالق پایگاه رأی به شمار آمد اما برای نخستین بار در انتخابات زادبوم رئیس جمهور مستقر از وی حمایت جدی به عمل نیاورد. از این رو، آراء زادبومی هر چند مؤثر هستند اما تعیین کننده نیستند و نامزدها باید بتوانند پشتیبانی ملی را کسب کنند.
دکتر مراد کاویانیراد عضو هیئت علمی پژوهشکده مطالعات راهبردی