نهمین همایش انجمن ایران شناسی اروپا
نهمین همایش«انجمن ایران‌شناسی اروپا»[۱] از ۱۸ تا ۲۲ شهریور سال جاری، در برلین برگزار شد. همایش انجمن ایران‌شناسی اروپا بزرگ‌ترین گردهمایی این رشته در سراسر اروپا به شمار می‌رود. مؤسسه ایران‌شناسی دانشگاه آزاد برلین[۲] میزبان همایش امسال بود. در این همایشِ پنجروزه، صدها تن از پژوهشگران، دانشجویان و دوستداران تاریخ و فرهنگ ایران شرکت کردند.
همایش‌های پیشین انجمن ایران‌شناسی اروپا، هر کدام یک الگوی اصلی پژوهش را دنبال می نمایند. این در حالی است که گرچه هیچ الزامی برای رعایت آن برای پژوهشگران وجود ندارد، اما جریان اصلی همایش و بیش از آن بخش‌های جنبی بر این مسئله استوار خواهند بود. گرچه موضوعات متنوعی در قالب بیش از ۴۰۰ پنل در این همایش مطرح شد، اما تمرکز اصلی کنفرانس عمدتاً بر «مطالعات زرتشتی» قرار داشت.
همایش دهم انجمن اروپایی ایران‌شناسی به میزبانی مرکز مطالعات ایران‌شناسی دانشگاه لایدن در هلند برگزار خواهد شد. بر اساس تصویب هیئت امنای انجمن؛ الگوی مطالعاتی همایش بعد «مطالعات شیعی» خواهد بود. با نگاهی منصفانه می‌توان گفت افراد و عناصر سازمان‌دهنده و شرکت‌کننده در همایش‌هایی از این دست، چنان بر علایق خود متمرکز بوده و عمر و جوانی خود را در مسیر ایران‌شناسی مصروف نموده‌اند که بعید است دغدغه‌های ایشان از مباحث مد نظر و مطرح‌شان فراتر رود، اما پرسش این است که «آیا رویکردها و یافته‌های این دست همایش‌ها در همین حد متوقف مانده و وجهی راهبردی و حتی امنیتی نمی‌یابد؟»
این فرض از آنجا ناشی می‌شود که مبتنی بر سنتی اروپایی که دست کم در چهارصد سال اخیر همواره در جریان بوده است، سیاستگذاران ملی و طراحان سیاست خارجی همواره در پی خروجیهای «شناختی» این همایش‌ها بوده و ضمن دریافت نتایج این دست همایش‌ها، درصدد انعکاس و جانمایی این جزئیات در سیاست خارجی کشور خود برآمدهاند.
این ادعا ناخودآگاه انسان را به یاد گعده‌های ایران‌شناسی در بیش از صد سال پیش می اندازد که در کتاب «زندگی‌نامه ادوارد براون» نوشته «دنیس راس»[۳] ذکر شده است. در این گعده که هر هفته در سالن پذیرایی منزل براون در جریان بود، سرآمدانی چون غنی، قزوینی، عیسی صدیق، کاظمزاده ایران‌شهر، جمال‌زاده و … به طرح مباحث می‌پرداختند. در این جلسات، همواره نفراتی از وزارت خارجه یا ارتش بریتانیا نیز حاضر بودند که گهگاه با طرح سئوالاتی بجا یا ارائه پاسخ‌هایی قاطع، تحسین براون را برانگیخته و بر غنای جلسات می‌افزودند.
سوابق ذکرشده از همایش‌های پیشین نشان از نبود تمرکز و دغدغه جدی بر مطالعات شیعی داشت، اما تحلیل عقلانی شرایط منطقه، الزامات معاصر و روندهای پیش رو حاکی از این است که شناخت ایران معاصر بدون زمینه شیعی آن دیگر کارا و مفید نیست. از این رو، باید انتظار داشت در فاصله چهارساله تا ۲۰۲۳ صدها مقاله و ده‌ها رساله دکتری در این زمینه به تصویب رسیده و نتایج آن در همایش بعدی منعکس شود. گو اینکه ایران‌شناسی اروپایی در حوزه شیعه نسبت به آمریکا از تعویق برخوردار بوده و برای مثال، دانشگاه پرینستون پروژه خود پیرامون اربعین را دو سال پیش به انجام رسانده است.
از این رو، توفیق برنامه‌های سیاسی و امنیتی هر کشور در رابطه با ژئوپلتیک شیعه در ارتباط جدی با رفع این خلأهای شناختی قرار گرفته و سهمی از قدرتیابی شیعه ناشی از این خلأ ارزیابی می‌شود. قرارگرفتن در گفتمان دانشگاهی اروپا و رجوع به دریافت‌های درونی از مطالب مطرح در همایش‌هایی از این دست، حاکی از این واقعیت است که درک رایج از مسئله «شیعه» وجهی کهنه یافته و با واقعیت‌ها و نوگرایی‌های رخ‌داده در این جغرافیا منطبق نیست.
درک رایج متأثر از پژوهش‌های انجام‌گرفته از پدیدهایی چون شهادت و جهاد یا کنش‌گرانی چون روحانیت، مراجع تقلید، حوزه‌های علمیه، عزاداری، قم و نجف، کربلا، عاشورا و اربعین، فتوا و…. ناچیز و اندک بوده و اغلب پژوهش‌ها از نظر زمانی و پویایی، بیشتر رنگ و بوی عصر و زمانه قاجار، مشروطه، پهلوی اول و … داشته و از عقبماندگی شناختی برخوردار است. دیگر قسمتی از زندگی و زمانه آقاخان کرمانی یا تقی‌زاده باقی نمانده که کاویده نشده باشد و این دست پژوهش‌ها به نقطه پایان رسیده‌اند.
چگونگی بسیج‌گری و همگرایی نیروهای اجتماعی توسط اندیشه شیعی و تبدیل شیعه به «ارزش جامعوی حیاتی» در یک گستره جغرافیایی میان چند کشور، از جمله مواردی است که در این شرایط بیپاسخ مانده و نیاز به بازشناخت مدرن در مواجهه با ایده و عوامل آن دارد.
پیش‌بینی می‌شود مطالعات شیعی در دوره پیش رو تمرکزی «دینی» نخواهد داشت و مقالات، پژوهش‌ها و طرح‌های پژوهشی، شیعه را به مثابه «سوژه قدرت» و «ابژه حکمرانی» در نظر خواهند گرفت. توصیه می‌شود با افزایش سطح روابط با دانشگاه‌ها و ایران‌شناسان برجسته اروپا، از تبدیل این دست متون به طرح‌هایی که اختلاف یا شکاف میان گروه‌های مذهبی و قومی را تئوریزه می‌نمایند، پیشگیری شود. دانشگاه لایدن هلند و نفرات ارشد ایران‌شناس آن در سال‌های گذشته نسبت به جمهوری اسلامی مواضع خوشایندی نداشته‌اند و بعید نیست این ناخرسندی روند همایش بعدی را متأثر سازد.
عطاءالله مقدم‌فر؛ استادیار سیاست‌گذاری عمومی
[۱] The European Conference of Iranian Studies (ECIS)
[۲] Freie Universität Berlin
[۳] Sir denisen ross
