فرهنگ مذهبی مردم در ایران از ویژگی‏‌های پایداری است که در همه دوره‏‌ها، نمودهای خاص خود را نشان داده است. رویدادهای منتهی به انقلاب مشروطه به عنوان یکی از مهم‏ترین تحولات سیاسی این مرز و بوم، نماد روشنی از درهم‏‌تنیدگی نقش مذهب در جهان‏‌زیست ایرانیان با رویدادها و تحولات سیاسی است. اصطلاحات سیاسی نوین همچون آزادی، قانون و مجلس و… زمانی توانستند در میان لایه‏‌های مردمی نفوذ کنند که از زبان نه روشنفکران بلکه روحانیون و نخبگان مذهبی، شنیده شدند.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی و برپایی نهادمند نماز جمعه در سراسر کشور و شکل‌گیری نهاد مختص به شورای سیاست‌گذاری ائمه جمعه و جماعات، خطبای مذهبی و امامان جمعه، نقش جدیدی در جامعه اسلامی ایران برعهده گرفتند که از آن می‌توان به نقش میانجی یا وساطت میان جامعه و حکومت یاد کرد. از همین روست که حضرت امام (ره) در نخستین پیام‌های خود به ائمه جمعه فرمودند که: «آقایان باید … به این مسئله اهمیت بدهند که… منصب امامت جمعه، یعنی منصب تماس روحانیت با ملت و روحانیت با مجلس و دولت و این از اموری است که با دست توانای ائمه جمعه انجام می‌گیرد».

در این معنا، ائمه جمعه و جماعات، نماینده مردم و جامعه و نهاد پی‌جویی منافع و مسائل آن‌ها در حوزه عمومی و در ادامه آن حوزه سیاسی هستند و به یک معنا پناه و ملجأ جامعه به شمار می‌روند؛ همچنانکه از سوی دیگر نماینده حاکمیت در جامعه بوده و با حکومت‌پذیرکردن جامعه به مردم می‌آموزند که تحصیل هرچه بیشتر منافع و علائق، در گرو احترام به قواعد و هنجارهای رسمی موجود و عمل به تکالیف سیاسی است.

براین اساس، نهاد ائمه جمعه و جماعات، می‌تواند نقش میانجی‌گری را از طریق دو کارکرد مهم انجام دهد. کارکرد نخست، ایجاد نوعی تعادل نسبی میان گروه‌های حاشیه‌ای و متن جامعه (برخوردار/ نابرخوردار) است. منظور از گروه‌های حاشیه‌ای، گروه‌هایی است که به هر ترتیب در جامعه احساس تبعیض می‌کنند؛ مانند گروه‌های قومی، محرومین اقتصادی و حاشیه‌نشین‌های جغرافیایی.

البته، روحانیت با توجه به فقه شیعه، همواره در طول تاریخ، ملجأ و پناه این اقشار بوده است اما امروز می‌تواند این نقش را به گونه‌ای سازمان‌یافته‌تر و در راستای منافع و مصالح ملی انجام دهد و از یک سو، برخورداران جامعه از منابع مادی و معنوی را متوجه وضعیت این اقشار کند و از سوی دیگر، توجه سیاسی– اقتصادی و حقوقی حکومت را به سوی آنان معطوف کند تا بی‌تعادلی‌های احتمالی موجود در این حوزه تا حد امکان برطرف شود.

کارکرد دوم برقراری تعادل نسبی میان جامعه و حکومت در کلیت آن‌ها از طریق برقراری نوعی تعادل نهادی است. به بیان دیگر، این نهاد می‌تواند از یک سو، مطالبات و تقاضاهای جامعه را معقول و متناسب با ظرفیت‌های نظام سیاسی و ارکان آن کرده و از سوی دیگر، از حکومت در قبال این مطالبات تقاضای پاسخ و رسیدگی نماید و از این طریق شکاف جامعه/ حکومت را تقلیل دهد. همچنانکه می‌تواند در خطبه‌ها و سخنرانی‌های خود نظام ارزشی و معنایی حکومت و جامعه را تا حد امکان به هم نزدیک و بر هم منطبق کند تا از این طریق نوعی اعتماد متقابل را میان آن‏ها برقرار و نهادینه نماید.

در نوشتار حاضر به بایسته‏‌های ایفای این نقش که بخشی از آن‏ها متوجه دیگر ارکان و نهادهای نظام بوده و برخی دیگر معطوف به خود نهاد ائمه جمعه و جماعات است، پرداخته می‌‏شود.

بایسته‏‌های کارکردی ایفای نقش میانجی‏گری

با اینکه خطیبان مذهبی و به صورت ویژه، ائمه جمعه از آغاز انقلاب تا کنون، تلاش بسیاری را برای تحکیم پیوند نظام و مردم به کار بسته‌‏اند اما شرایط کنونی کشور، اعم از شرایط سیاسی، اقتصادی و اجتماعی که با آن مواجه است، لزوم تعمیق نقش میانجی‏گری این نهاد را ضروری کرده است. ضمن اینکه به همان اندازه، اجتناب از برخی رویکردها و اظهارات ناخواسته که به زیان انسجام اجتماعی کشور است، از اهمیت دوچندانی برخوردار شده است. برای تبیین این مهم، به برخی شیوه‌ها که به نظر می‌‏رسد به ارتقای کارویژه‏‌های این نهاد منجر می‏‌شود، پرداخته شده است.

اطلاع‏‌رسانی به‏‌روز و جامع به ائمه جمعه و جماعات

 یکی از مهم‏ترین اقداماتی که موجب تقویت مواضع ائمه جمعه و انطباق هرچه بیشتر خطبه‏‌های آن‏ها با مصالح کشور می‏‌شود، در اختیار نهادن  منابع غنی و جامع از اطلاعات و تحلیل‏‌های سیاسی و اجتماعی کشور است. بدیهی است در حال حاضر معاونت سیاسی شورای سیاست‏گذاری ائمه جمعه[۱]، این امر را بر عهده گرفته و مجموعه بولتن‏‌هایی که در مورد مسائل روز ایران و نیز منطقه و جهان است را تهیه می‌‏کند. با این حال در تهیه این جزوه‏‌های آگاه‏‌سازی، توجه به نکات زیر الزامی است:

– منابع حاوی اطلاعات باید جامع بوده و دربرگیرنده رویدادهای سیاسی، اقتصادی و اجتماعی باشد. باید تعادل قابل قبولی بین هر کدام از حوزه‏‌های یادشده وجود داشته و تنها وزن یک حوزه خاص مانند حوزه سیاسی، در مقایسه با سایرین سنگین نشود.

– منابعی که در قالب بولتن، جزوه و تحلیل‏‌های کوتاه به ائمه جمعه عرضه می‌‏شود باید از دو بخش تشکیل شده باشد. در بخش نخست، رویدادها و اخبار خام و در بخش دوم تحلیل‌‏های مربوط به رویدادهای مهم گنجانده شود. این تقسیم‏‌بندی به ائمه جمعه کمک می‏‌کند که در مرحله نخست، دید درست و جامعی از اخبار و رخدادها داشته باشند و در مرحله بعد بر تحلیل‏‌های مرتبط با هر کدام از رویدادهایی که مد نظر سیاست‏گذاران شورای سیاست‏گذاری است، متمرکز شوند.

– یکی از نکات بسیار مهم در ارائه تحلیل‏‌ها، بی‏طرفی و تنوع منابع تحلیلی است. در صورتی که تحلیل‌‏های مرتبط با رویدادها از یک منبع و نهاد سرچشمه بگیرد، جامع‏‌نگری و همه‏‌جانبه‏‌نگری ائمه جمعه تحت شعاع مستقیم قرار خواهد گرفت.

– در عصر حاضر که مردم دسترسی آسان به منابع تحلیلی مختلف از رسانه تا شبکه‏‌های اجتماعی دارند، نقطه قوت خطیبان جمعه و نیز مساجد، ارائه تحلیل همه‏‌جانبه‏‌نگر، درست، باورپذیر، علمی و منطبق با منافع و مصالح نظام باید باشد. این امر در گرو برقراری ارتباط مدوام و مستمر با نهادهای تولیدکننده محصولات استراتژیک است. نهادهایی که وظیفه آن‏ها در شناخت استراتژیک رویدادها منطبق با مصالح کشور، تعریف شده است، منابع قابل اطمینانی برای واگذاری تحلیل‏‌ها و تبیین‏‌های سیاسی و اقتصادی به ائمه جمعه بوده و به آن‏ها در شناخت دقیق و عمیق تحولات روز، کمک شایانی می‏‌کنند.

– دسترسی سریع ائمه جمعه به منابع اطلاعاتی و صرف زمان متناسب برای مطالعه و تأمل بر موضوعات و رخدادها، یکی دیگر از نکات مهم در این باره است. منابع اطلاعاتی باید در فاصله‏‌های زمانی منظم و حتی الامکان اواسط هر هفته توزیع شود تا ائمه جمعه وقت و زمان کافی برای مطالعه و تأمل در مورد انتقال آ‏نها را داشته باشد. در عین حال، نهادهای مسئول تولید شناخت در کشور باید متوجه این امر باشند که ائمه جمعه و برخی از امامان جماعت مؤثر در هر شهر و استانی، یکی از مشتریان اصلی آنان به شمار می‌‏روند و این نهادها باید یک محصول شناختی هفتگی برای بهره‏‌برداری آنان تولید و توزیع نمایند. 

تشکیل جلسه‏‌های مستمر با نخبگان حوزه‏‌های مختلف

با توجه به آنکه تشکیل جلسات مستمر و یا اضطراری در بخش‌‏های مختلف از استانداری و شهرداری و فرمانداری گرفته تا سایر نهادهای امنیتی و نظامی، از روندهای معمول تمام شهرها و استان‏ها و بخش‏‌های مختلف کشور است، انتظار می‏‌رود ائمه جمعه با اولویت‌‏دهی به این جلسات خبرگی، در آن‏ها حضوری فعال داشته و از مباحث کارشناسی در حوزه‏‌های مختلف استفاده نمایند. در حال حاضر دو ضعف مهم، این مسئله را متأثر از خود کرده است.

ابتدا اینکه حضور ائمه جمعه در این جلسات، با هدف انتقال سیاست‏گذاری‌‏ها به نحو احسن به مردم، هنوز از سوی مسئولان درک نشده است. از این رو، مشارکت ائمه جمعه در جلسات سیاست‏گذاری، حداقلی بوده و در مقابل مراسم حضور ائمه جمعه در مراسم تشریفاتی همچون گردهمایی‌های معارفه، تقدیر و جشن‏‌های مذهبی و …در دستور کار قرار دارد. این در حالی است که حضور امام جمعه در این گردهمایی‏‌ها، هرچند لازم است اما در عمل، کمک چندانی به کارویژه‌‏های نهاد نماز جمعه نمی‌‏کند.

دوم، مسئولان به دلیل اینکه عادت بیشتری به حضور ائمه جمعه در مراسم تشریفاتی کرده‌‏اند و همچنین در برخی مواقع حضور امام جمعه را مانعی برای پیشبرد اهداف و برنامه‏‌ریزی‏‌های خود می‌‏دانند، تلاش قابل توجهی برای مشارکت‏‌دادن ائمه جمعه در جلسات تبیین وضعیت موجود  یا سیاست‏گذاری نمی‏‌کنند. از این رو این نگاه مسئولان باید تصحیح شود. ضمن اینکه ائمه جمعه نیز باید بیش از آنکه در این جلسات انتظار نظرخواهی، سخنرانی و ارائه توصیه داشته باشند، به عنوان شنونده ایفای نقش کرده و از شائبه موازی‏‌کاری و مانع‏‌تراشی در اجرای سیاست‏‌های مورد نظر در صورت مشارکت امامان جمعه، کاسته و در نتیجه از حساسّیت‏‌های مسئولان در مورد حضور خود بکاهند. 

پرهیز از سیاست‏‌زدگی و ترویج انسجام اجتماعی

نمی‌‏توان از ائمه جمعه و نیز خطیبان نمازهای جماعات انتظار داشت در خطبه‌‏ها و سخنرانی‏‌های خود، از بیان مسائل سیاسی، پرهیز کنند زیرا این آیین‏‌ها نه تنها عبادی بلکه سیاسی نیز هست. با این حال باید توجه کرد که وجهه مهم سیاسی این آیین مهم که برای جامعه اسلامی در نظر گرفته شده، با هدف افزایش اجماع و همدلی در قبال تصمیم‏‌گیری‏‌ها و موضوعات مربوط به نظام و سیستم سیاسی است.

از این رو تلاش برای اجماع هرچه بیشتر در صفوف نمازگزاران باید هدف اولیه ائمه جمعه و خطیبان باشد. نکته دیگر در این رابطه، سلایق مختلف سیاسی در میان مردم و نظرهای مختلف در مورد چگونگی سیاست‏گذاری‏‌های داخلی و خارجی نظام است که موجب شکل‌‏گیری طیف‌‏های مختلف راست و چپ در کشور شده است. پذیرش این واقعیت که مردم از سلایق مختلف سیاسی برخوردارند، در کنار توجه به هدف نهایی برگزاری نمازهای جمعه و جماعات یعنی دستیابی به اجماع بیشتر، لزوم استفاده از ادبیات مقبول طیف‏‌های مختلف در میان ائمه و خطیبان را ضروری کرده است.

بر این اساس خطیبان و امامان نماز باید از ادبیات طرفدارانه نسبت به یک جناح خاص به شدت پرهیز کرده و به منظور اعتلای مصالح و منافع نظام، از بیان موضوعات جناحی اجتناب و با پیروی از مقام معظم رهبری که همواره از ادبیاتی فراجناحی و مستقل نسبت به اقشار مردم با سلایق مختلف استفاده می‌‏کنند، محورهای مورد نظر را بیان کنند. بدیهی است امامان و خطیبان به عنوان افراد حاضر در جامعه، خود از سلایق مختلف سیاسی برخوردارند که امری قابل درک است. با این حال، رویکردی که باید از سوی شورای سیاست‏گذاری ائمه جمعه به ویژه در شرایط حساس فعلی، با جدیّت دنبال شود، مسکوت‌‏ماندن علایق و گرایش‌‏های سیاسی ائمه جمعه و جماعات در خطبه‌‏ها و سخنرانی‏‌هاست که به انسجام اجتماعی و نیز مشارکت هرچه بیشتر اقشار مختلف مردم می‌‏انجامد.

سبک زندگی منطبق با الگوهای اسلامی و هم‌‏سطح عامه مردم

میزان نزدیکی مردم با ائمه و امامان جماعات، نه تنها یکی از بسترهای حضور بیشتر آن‏ها در مساجد و صف‌‏های نماز جمعه است، بلکه اعتماد و اطمینان بیشتر اقشار مختلف اجتماعی در مورد تصمیم‏‌گیری‌‏ها و سیاست‏‌های نظام را افزایش می‏‌دهد. میزان نزدیکی مردم بسته به چگونگی تصویری است که امامان و خطیبان از خود ارائه می‏‌دهند. در این میان، انتخاب سبک زندگی منطبق با الگوهای اسلامی و هم‌‏سطح عامه مردم، از جمله عواملی است که به این مهم کمک می‏‌کند.

زندگی‎های ساده، مردمی، روابط صمیمانه، پذیرش واقعیت‏‌ها و مطالبات جدید نسلی و در نتیجه ارتباط موفق با قشر جوان، دوری از برچسب‌‏زنی به سلیقه‏‌های مختلف سیاسی و اجتماعی، پرهیز از لحن تند و خصومت‌‏آمیز نسبت به برخی ناهنجاری‏‌های جزئی و قابل چشم‌‏پوشی که بیش از آنکه به معنای مخالفت با نظام اسلامی باشد، برآمده از شکاف نسلی و برخی تغییرها در سبک‏‌های زندگی است و ارائه تصویری همراه با دغدغه‏‌ها و مطالبات عامه مردم و محرومین و مستضعفین، مهم‏ترین عواملی است که موجب اعتماد مردم به ائمه و امامان جماعات خواهد شد.

عمل به عنوان نهاد میانجی و تعادل‏‌بخش میان مردم و نظام

یکی از مهمترین محورهایی که به نظر می‏‌رسد شورای سیاست‏گذاری نماز جمعه باید در نظر داشته و به عنوان سیاست این شورا به ائمه و خطیبان مذهبی القا کند، نقش میانجی و مدنی این نهاد است. خطبا، وعاظ و امامان جماعات در طول تاریخ ایران، همواره یکی از نیروهای مقبول در میان اقشار اجتماعی و مورد احترام تمام لایه‏‌های مردمی با سلایق و علایق مختلف بوده‏‌اند. این نگاه و رویکرد اجتماعی به خطیبان و وعاظ مذهبی به دلیل آن است که مردم آن‏ها را به عنوان نمایندگان خود که در تلاش برای انتقال خواست‏‌ها و مطالبات مردمی به حکومت است، شناخته‏‌اند.

بر این اساس کارویژه‌‏های نهادهای مدنی به معنای تجمیع خواست‏‌ها و انتقال آن‏ها به حکومت و نیز بسیج مردم برای حمایت از سیاست‏‌های درست نظام، جزو لاینفکی از مسئولیت و عملکرد خطیبان به شمار می‌‏رود. در عین حال، با اینکه خطیبان و امامان جمعه، نیروهای حاکمیتی در نظام اسلامی به شمار می‏‌آیند که باید در راستای مشروعیت‏‌دهی هرچه بیشتر نظام در میان مردم، تلاش کنند، اما نباید در عمل نیز به عنوان نیروی دولتی شناخته شوند.

به عبارت دیگر می‏‌بایست با هدف تأمین هرچه بیشتر مشروعیت و مقبولیت نظام، عملکرد خود را شکل دهند اما در عمل در کسوت سوپاپ‏‌های اطمینان مردم، رویکرد انتقادانه نسبت به عیوب و کاستی‏‌های ارکان نظام و نیز حوزه‏ منطقه‏‌ای خود داشته باشند. در این صورت امامان و خطیبان همچون نیروهای مدنی عمل کرده که مردم به تحلیل و تفسیر آن‏ها از مسائل روز، اطمینان بیشتری می‏‌یابند. ضمن اینکه عملکرد آن‏ها در قالب نیروهای مدنی که یکی از پایه‏‌های تثیبت و تحکیم نظام‏ است، پیش خواهد رفت و مقبولیت روزافزون نظام را در پی خواهد داشت. 

تعادل میان محلی‌‏گرایی و اهتمام به منافع ملی

 در حال حاضر در بیش از ۹۰۰ نقطه کشور، نماز جمعه برگزار می‌‏شود. این گستردگی مکانی، لزوم توجه به برخی نکات را ضروری کرده است:

– ائمه جمعه و امامان جماعات باید حداکثر سنخیت زبانی و فرهنگی را با منطقه‌‏ای که در آن خدمت می‌‏کنند، داشته باشند. تفاوت زبان، فرهنگ و زادگاه امام و خطیب با اکثریت مردم، نه تنها کارویژه‏‌های لازم این نهاد را هدر می‏‌دهد، بلکه مشکلات قابل توجهی را تولید می‏‌کند. در این میان، مناطقی که دارای اقلیت مذهبی هستند، از ضرورت بالاتری برخوردارند. انتخاب امامان جمعه و خطیبان بومی برای هر منطقه، نقطه قوت بالایی برای شورای سیاست‏گذاری ائمه جمعه و جماعات است.

– شورای سیاست‏گذاری نماز جمعه، باید از خطیبان و ائمه مناطق مختلف، درخواست سلسله گزارش‏‌های مستند و قابل قبول در مورد وضعیت منطقه و مسائل مردمی آن را داشته و جلساتی برای پوشش هرچه بیشتر آن‏ها ترتیب دهد. بدیهی است در مناطقی که مسائل امنیتی ظرفیت بالاتری برای ظهور دارد، این نکته از اهمیت دوچندانی برخوردار است.

– ائمه جمعه و امامان جماعات در استان‏‌های مرزی و برخوردار از اقلیت مذهبی، باید در کنار اعتمادسازی و نزدیکی به مردم، برای انتقال تصمیم‏‌های نظام و دولت به مردم به نحو شایسته بکوشند. لازمه این امر، تعادل بین همراهی با مردم در بیان برخی انتقادات و در مقابل سخن‏گویی بی‏طرفانه نظام و دولت و القای امیدواری و گشایش تدریجی مسائل منطقه است. بدیهی است انجام این نکات بیش از هر چیزی بسته به تجربه فرد، توانایی وی در انجام امور مورد نظر و توجیه صحیح وی از سوی سیاست‏گذاران است. 

نتیجه‌‏گیری

نماز جمعه و نماز جماعات در مساجد یکی از مهمترین نمودهای کنش‏گری خطیبان مذهبی در کشور است. از طریق خطبه‏‌های نماز جمعه و نیز سخنرانی‏‌های پس از نماز در مساجد، بستر قابل ملاحظه‌‏ای برای انتقال اهداف و تصمیم‏‌گیری‏‌های نظام به مردم با زبان و ادبیات آنها شکل می‌‏گیرد که نقش مهمی در امنیت روانی جامعه  و نیز تحکیم ریشه‏‌های نظام در میان لایه‏‏‌های اجتماعی ایفا می‌‏کند. در این میان نهاد نماز جمعه به دلیل بازتاب رسانه‏‌ای آن، جایگاه خطبه‏‌ها در این آیین و تعداد شرکت‏‌کننده‏‌ها، از اهمیت بیشتری برخوردار است.

از این رو تلاش برای ارتقای کارویژه‏‌های آن، با توجه به شرایط فعلی که نیاز به القای نشاط اجتماعی و امیدواری مضاعف به حل مشکلات و گشایش در مسائل اقتصادی و سیاسی دوچندان شده است، بیش از پیش باید مورد تأکید قرار گیرد. از آنجا که در بستر فعلی جامعه، اینترنت، دنیای مجازی و شبکه‏‌های اجتماعی، آگاهی سیاسی و اجتماعی را در میان افراد به میزان قابل توجهی بالا برده، باید در برخی روش‌‏ها و رویکردهای خطیبان مذهبی، نوآوری‏‌های لازم صورت گرفته و عملکرد آنها تطابق هرچه بیشتری با الزامات جامعه داشته باشد. در نوشتار حاضر با هدف تبیین این مسئله، به شش محور پرداخته شد که به نظر می‏‌رسد خطوط قابل قبولی را برای سیاست‌‏گذاری‏های آتی شورای محترم سیاست‏گذاری ائمه جمعه و الگوی عملی ائمه جمعه و جماعات فراهم آورد.

گروه مطالعات ایران