ماه‌نگار دیده‌بان امنیت ملی شماره ۱۵۴-۱۵۵ – بهمن و اسفند ۱۴۰۳
بایسته‌های پایایی انقلاب اسلامی در فردای چهل‌وششمین سالگرد پیروزی/ فرزاد پورسعید
۲۲ بهمن ۱۴۰۳، چهل‌وششمین سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی در ایران است و جمهوری اسلامی ایران، پنجمین سال از چله دوم یا گام دوم خود را پشت سر گذاشته است. اکنون همچنان‌که در «بیانیه گام دوم انقلاب اسلامی» مطرح شده، پرسش مهم فراروی انقلابیون و کارگزاران جمهوری اسلامی این است که «چگونه میتوان کار را به نهایت رسانده و به جز تغییر حکومت، آرمان‌های انقلابی را حفظ کرده و انقلاب اسلامی و ثمره آن، یعنی «جمهوری اسلامی» را حفظ و تداوم بخشید؟» نوشتار حاضر در ادامه و در پاسخ به این پرسش کلیدی و راهبردی، بر «بازتولید گفتمانی» به مثابه راهبرد تثبیت و پایایی هژمونی انقلاب اسلامی در نسبت با گفتمان‌های رقیب یا پادگفتمان‌های معارض تأکید می‌کند.
خلأ گفتمان ملی‌گرایی در سپهر سیاسی ایران و پیامدهای آن/ سیدعلی مرندی
در سال‌های اخیر گرایش به ملی‌گرایی در جامعه ایرانی افزایش پیدا کرده این در حالی است که نزاع احزاب و جریان‌های سیاسی داخلی در قالب منازعه سنت و مدرنیته و در چارچوب اصول‌گرایی و اصلاح‌طلبی سامان یافته است. در این میان خلأ گفتمان ملی‌گرایی در سپهر سیاسی-اجتماعی ایران احساس می‌شود چه آنکه بخشی از مردم در منازعات سیاسی جریان‌های سیاسی داخلی، دغدغه خود را یافت نمی‌کنند. در چنین وضعیتی اپوزیسیون سلطنت‌طلب با استفاده از این موقعیت خود را به عنوان نماینده ملی‌گرایی معرفی می‌نماید. در این موقعیت ظهور گفتمان ملی‌گرایی، ذیل اَبَر‌گفتمان انقلاب اسلامی و در چارچوب منازعات حزبی در درون جمهوری اسلامی ایران میتواند هوایی تازه در کالبد جامعه بدمد و موجب پویایی سیاسی و اجتماعی شود.
وضعیت سرمایه اجتماعی نظام سیاسی در ایران/ محمدهادی راجی
سرمایه سیاسی به‌عنوان یکی از مفاهیم کلیدی در علوم سیاسی و اجتماعی، به ظرفیت افراد، گروه‌ها یا نهادها برای اعمال نفوذ معتبر در فرایندهای تصمیم‌گیری و سیاست‌گذاری اشاره دارد. در جهان پیچیده امروز، موفقیت در عرصه سیاست و حکمرانی نیازمند دسترسی به سرمایه‌های گوناگون است. در این میان، سرمایه سیاسی به‌عنوان یک منبع کارا و ضروری جایگاه ویژه‌ای دارد. تعاریف مختلفی از مفهوم سرمایه سیاسی انجام شده است اما به صورت کلی سرمایه سیاسی به توانایی کنشگران برای اقناع و بسیج منابع، ایجاد اعتماد و کسب مشروعیت برای دستیابی به اهداف سیاسی و سیاستی اشاره دارد، فرایندی که به شدت تحت تأثیر سرمایه اجتماعی است. این مفهوم نه تنها در حوزه سیاست، بلکه در مدیریت عمومی، روابط بین‌الملل و حتی زندگی روزمره اجتماعی کاربرد دارد. این سرمایه معمولاً بر پایه عواملی مانند اعتماد عمومی، کارآمدی و کارایی، مشروعیت سیاسی، توانایی خلق تصویر و ساخت امید و چگونگی دسترسی به منابع قدرت شکل می‌گیرد. جمهوری اسلامی ایران به مثابه نهادی که یکی از مبانی ایجادی خود را بر سرمایه اجتماعی نظام سیاسی قرار داده نیازمند پایش دائمی و رصد این سرمایه بوده و هست. در سالیان گذشته عوامل مهمی بر وضعیت سرمایه سیاسی در ایران موثر بوده‌اند و این وضعیت را با چالش‌هایی مواجه کرده‌اند.در این نوشتار تلاش خواهد شد تا ضمن بررسی وضعیت سرمایه سیاسی در ایران به پردازش عوامل و مؤلفه‌های این وضعیت و همچنین دلالت‌های آن بر حوزه امنیت ملی مبادرت شود.
اعتراضات ایران در ۱۴۰۳ و چشم‌انداز پیش رو/ مجتبی قلی‌پور
رصد دقیق تحولات اعتراضی جوامع و شناخت ماهیت آن‌ها، اهمیت سترگی در رصدها و تحلیل‌های امنیتی در تمام جوامع دارد. در این مقاله تلاش می‌کنیم تصویری فشرده از وضعیت اعتراضات و ناآرامی‌های اجتماعی در ایران سال ۱۴۰۳ به دست دهیم و از خاستگاه روندهای گذشته و وضعیت کنونی برآوردی محتمل از آیندۀ نزدیک به ویژه در افق سال ۱۴۰۴ ترسیم کنیم. در پایان پیشنهادهایی برای تغییر این روند فزایندۀ هشدارآمیز و گذار به وضعیت تعادل پایدار و ثبات مطرح می‌کنیم.
آثار حذف چهار صفر از پول ملی ایران/ مرضیه بهمنی
حذف چهار صفر از پول ملی ایران شاید آن‌قدرها هم که به نظر می‌رسد، ناآشنا نباشد، چون مردم ایران پیشاپیش در محاورات خود عملاً چهار صفر از پول ملی را حذف کرده‌اند و در معاملات روزمره خود هر ۱۰۰هزار ریال را ۱۰ تومان ذکر می‌کنند. درواقع، نمود واقعیت اختلاط ذهنی بین ریال و تومان و تعداد بی‌شمار صفرهای دردسرساز منجر به این امر توسط مردم شده است. حقیقت این است که با یک واحد از پول ملی ایران نمی‌توان چیزی خرید و واحد فرعی پول یعنی ریال نیز کاربردی در بین مردم ندارد. بنابراین، حذف رسمی چهار صفر از پول ملی و تغییر واحد از ریال به تومان، مشکل تغایر بین واحد پول رسمی و محاوره‌ای را حل می‌کند. اما نکته قابل تأمل اینجاست که آیا حذف چهار صفر از پول ملی، علاوه بر تسهیل استفاده از پول ملی در معاملات روزمره و نظام‌های پرداخت، مشکلات موجود ناشی از بی‌ثباتی سیاست‌های پولی و مالی، کسری بودجه، تورم افسارگسیخته، کاهش شدید ارزش پول ملی و از بین رفتن اعتماد عمومی به پول ملی را کاهش می‌دهد یا خیر، که در ادامه مورد بررسی قرار می‌گیرد.
بازتابهای امنیتی-فضایی کاهش بارش در سال ۱۴۰۴/ مراد کاویانی‌راد
امنیت آب (روانآبها و آبخوانها) در ایران وابسته به بارندگی است. از این رو، کاهش بارش تهدید امنیت آب آشامیدنی و آب برای آبیاری در کشاورزی (امنیت غذایی) را در پی دارد. این در حالی است که طی چند دهه گذشته برخاسته از برداشت گسترده و فزاینده از آبخوانها و دگرشهای اقلیمی که با کاهش بارش و افزایش تبخیر همراه شده امنیت آب کشور انجامیده است. بر پایه دادهها، بارش در سال آبی جاری در سنجش با دوره بلندمدت، ۴۲ درصد از اندازه نرمال کمتر است. وضعیتی که آینده نگرانکنندهای فراروی کشورداری دست کم در بعد امنیت آب و امنیت غذایی میگشاید که با توجه تشدید وضعیت ناگوار اقتصادی و معیشتی جامعه طی ماههای آینده، کاهش بارش و به تبع تهدید امنیت آب میتواند بستری برای بروز نارضایتیهای اجتماعی شود. نوشتار پیش رو بر آن است که بازتابهای امنیتی-فضایی کاهش بارش در سال ۱۴۰۴ را بررسی و واکاوی کند.
سیاست صنعتی به مثابه راهبرد سیاست‌گذاری امنیت ملی/ سیدمحمدرضا دادگستر
سیاست صنعتی با محوریت حمایت از تولید ملی یکی از ابزارهای در دسترس دولت‌ها در زمانه تنگناها و بحران‌های اقتصادی است که به مدد آن امنیت اقتصادی جامعه را تأمین می‌کنند. این مقاله به بررسی نقش سیاست صنعتی به عنوان یک استراتژی امنیت ملی در ایران می‌پردازد. نویسنده با بررسی تجربیات جهانی و داخلی، استدلال می‌کند که سیاست صنعتی میتواند ابزاری مؤثر برای تقویت امنیت ملی در ابعاد مختلف باشد. در سطح جهانی، مقاله به بررسی خیزش ملی‌گرایی اقتصادی و احیای سیاست‌های صنعتی در کشورهای توسعه‌یافته و درحال‌توسعه می‌پردازد. نمونه‌هایی از سیاست‌های صنعتی موفق در کشورهایی مانند ایالات متحده، ژاپن و اتحادیه اروپا ارائه می‌شود. در سطح داخلی، مقاله به بررسی تجربه ایران در زمینه سیاست صنعتی لوازم خانگی پس از خروج آمریکا از برجام می‌پردازد. نویسنده استدلال می‌کند که سیاست‌های حمایتی دولت از این صنعت، منجر به افزایش تولید داخلی، کاهش وابستگی به واردات، ایجاد اشتغال و تقویت صادرات شده است. بااین‌حال، مقاله به چالش‌های پیش روی سیاست صنعتی در ایران نیز اشاره می‌کند. از جمله این چالش‌ها میتوان به عدم وجود یک استراتژی مدون، صدور بی‌رویه مجوزهای تولید، و ضعف در تحقیق و توسعه اشاره کرد. در نهایت، مقاله نتیجه می‌گیرد که سیاست صنعتی میتواند نقش مهمی در تقویت امنیت ملی ایران ایفا کند، اما برای تحقق این هدف، لازم است که سیاست‌ها به‌صورت هدفمند، کارآمد و با توجه به چالش‌های موجود تدوین و اجرا شوند.
فرصت‌ها و تهدیدات سایبری هوش مصنوعی/ قاسم ترابی
بدون تردید، هوش مصنوعی در حال ایجاد فوق‌انقلابی فراگیر در زندگی انسان است که تأثیرات آن را میتوان در حد و به‌احتمال فروان بیش از انقلاب‌های گذشته همچون کشف آتش، اختراع خط، انقلاب صنعتی اول و دوم و امثالهم در نظر گرفت. در این راستا، رقابتی گسترده و بسیار فشرده بین کشورهای مختلف در این حوزه شکل گرفته است و این پیش‌بینی کاملاً شدنی است که برندگان رقابت امروز، در آینده نشستگان بر بالای سلسله‌مراتب قدرت و امنیت جهانی خواهند بود. با عنایت به این مفروض حیاتی، بررسی فرصت‌ها و تهدیدات امنیتی هوش مصنوعی یا به تعبیری دقیق‌تر هوش مصنوعی‌ها، از اهمیت و ضرورت فراوانی برخوردار است. در این مقاله تلاش شده نگاهی بسیار کوتاه بر فرصت‌ها و تهدیدات امنیتی هوش مصنوعی انداخته شود.
نگاه دیگران: تحولات سیاسی- امنیتی ایران از منظر اندیشکده‌های خارجی/ سید مسعود موسوی
رصد و پایش مرتب و مداوم اندیشکده‌ها و مراکز فکری معتبر خارجی میتواند ابزار موثری برای شناخت و کشف رویکردهای سیاسی- امنیتی دولت‌ها و قدرت‌های جهانی و منطقه‌ای باشد. مراکز فکری و اندیشکده‌های خارجی به مثابه مخازن فکری در ایده‌سازی، تولید علم، آموزش نیروی انسانی و مشروعیت بخشیدن به سیاست‌های دولت‌ها یا مشروعیت‌زدایی از سیاست‌های بازیگر رقیب و تخریب پرستیژ آن نقش مهمی ایفاء می‌کنند. این مؤسسات در زمره نهادهای تحلیلی و تبیینی، تأثیر بسزایی در سیاستگزاری و تصمیم‌سازی در حوزه‌های مختلف سیاسی و امنیتی دارند. این نهادها با بهره گرفتن از نخبگان فکری و اجرایی با تجربه به عنوان بازوی فکری نهادهای امنیتی و سیاسی مورد توجه مسئولان و تصمیم‌گیران رسمی هستند و بخش جدایی‌ناپذیر سیاست خارجی کشورها محسوب می‌شوند که با تدوین سیاست خارجی و طراحی سناریوهای متعدد برای موضوعات مختلف، کنشگران و نخبگان سیاسی را از مزیت‌ها و هزینه‌های هر سناریو آگاه می‌کنند. از این‌رو، با رصد منظم و بررسی تحلیل‌ها و یادداشت‌های منتشر شده میتوان به سمت و سوی سیاست‌های دولت‌ها در عرصه سیاست خارجی نسبت به کشورهای دیگر علی‌الخصوص نسبت به جمهوری اسلامی ایران پی برد. شناخت درست نسبت به نوع نگاه دیگر بازیگران میتواند کمک ارزشمندی به دولت برای اتخاذ تصمیمات در راستای تأمین حداکثری منافع ملی و هوشیاری در برابر تهدیدات و غافلگیر نشدن در برابر رخدادها باشد.
کتاب ماه: نگاهی به کتاب «ابرتهدیدها؛ ده روند خطرناکی که آینده ما را تهدید می‌کنند و چگونگی مقابله با آن‌ها»/ معرفی: محمدمعین گل‌باغ
نوریل روبینی در کتاب «ابرتهدیدها» از ده ابرتهدید سخن می‌گوید که تلاقی آن‌ها میتواند «آینده‌ای تاریک» را برای جهان رقم بزند. این کتاب نه‌تنها یک هشدار جدی، بلکه راهنمایی است برای درک بهتر چالش‌های پیش رو و کمک به اتخاذ استراتژی‌های بهتر برای بقا در جهانی پر از عدم قطعیت. در نوشتار حاضر تلاش می‌کنیم ایده اساسی روبینی و ابرتهدیدهای ذکرشده در کتاب را به‌اختصار توضیح دهیم و در پایان، مهم‌ترین دلالت‌های راهبردی برآمده از کتاب را با هدف فهم بهتر وضعیت کنونی ایران به بحث گذاریم.
کتاب ماه: نگاهی به کتاب «احزاب سیاسی در خاورمیانه و شمال آفریقا»/ معرفی: شهاب دلیلی
احزاب و نظام‌های حزبی در خاورمیانه و شمال آفریقا طی چند دهه به یکی از بازیگران مهم خاورمیانه و شمال آفریقا تبدیل شده‌اند و با تمام کژکارکردی‌ها و نواقص، تأثیر مهمی بر تحولات منطقه منا گذاشته‌اند. فرانچسکو کاواتورتا، والریا رستا و لیز استورم در کتاب «راهنمای احزاب سیاسی در خاورمیانه و شمال آفریقا» (۲۰۲۲) مجموعه‌ای از انواع احزاب سیاسی از اسلام‌گرا، سلفی، چپ، لیبرال سکولار و شخص‌محور را مطالعه کرده‌اند تا دریابند احزاب در منطقه منا چه نسبتی با یکدیگر و چه رابطه‌ای با نظام سیاسی مستقر دارند؛ اساساً هر حزب و نظام حزبی چه تأثیری بر فضای سیاسی داخلی و منطقه‌ای می‌گذارد. آن‌ها دریافته‌اند که علی‌رغم باور عمومی، احزاب خاورمیانه تحت تأثیر محیط سیاسی اقتدارگرایانه و ارزش‌های دینی محیط اجتماعی قرار نگرفته و برای پیروزی در انتخابات دست به هر اقدامی می‌زنند؛ با رقیب ایدئولوژیک خود ائتلاف می‌کنند یا در دوره‌های منتهی به انتخابات مواضع رادیکال خود را تلطیف می‌کنند.
