پیچیدگی بحران یمن و چشمانداز آن تا پایان ۲۰۱۸
جنگ ائتلاف سعودی علیه یمن از ۲۶ مارس ۲۰۱۵ آغاز شد. در حالی که برداشت حکومت سعودی این بود که جنگ علیه یمن کوتاه مدت خواهد بود، اما ۴۰ ماه از این جنگ میگذرد و هنوز چشمانداز مشخصی برای پایان‌دادن به این جنگ نامتقارن دیده نمیشود. در این نوشتار آخرین وضعیت و چشمانداز بحران یمن تا پایان سال ۲۰۱۸ بررسی میشود.
آخرین وضعیت بحران یمن
با گذشت ۴۰ ماه از جنگ علیه یمن، اکنون این بحران شاهد سهگانه تداوم بمباران ائتلاف سعودی علیه مناطق مختلف یمن، افزایش توان بازدارندگی ارتش و کمیتههای مردمی یمن و تشدید فاجعه انسانی است.
۱-تداوم بمباران ائتلاف سعودی علیه یمن
ائتلاف سعودی همچنان به بمباران مناطق مختلف یمن ادامه میدهد. در این میان، بندر الحدیده بیش از سایر مناطق هدف حملات جنگنده‌های ائتلاف سعودی قرار میگیرد. جنگ عربستان سعودی و امارات علیه شهر بندری الحدیده از روز ۱۳ ژوئن ۲۰۱۸ آغاز شد. مطابق گزارش روزنامه لوفیگارو فرانسه نیروهای عملیات ویژه فرانسه هم از سربازان اماراتی در این جنگ حمایت میکنند. در همین حال، آمریکا و رژیم صهیونیستی نیز از حامیان این جنگ هستند. مهمترین اهداف این جنگ را میتوان در موارد زیر بیان کرد:
- جداسازی الحدیده از بقیه مناطق تحت کنترل حوثیها
الحدیده پس از صنعا، دومین شهر بزرگی است که تحت کنترل حوثیها قرار دارد. الحدیده اهمیت راهبردی دارد زیرا یک قطب لجستیکی مهم و حلقه اتصال حوثیها به خارج است. در غرب الحدیده، دریای سرخ قرار دارد و کشتیهای بینالمللی از آن برای انتقال کالا به اروپا، آسیا و آفریقا از راه کانال سوئز بهره میگیرند. در شرق الحدیده، دشتهای حاصلخیز قرار گرفته که مهمترین مناطق کشاوزی یمن محسوب میشود. در شمال الحدیده نیز ترمینال نفتی «رأس عیسی» قرار دارد که ترمینال اصلی صادراتی یمن است. از این رو، این بندر به لحاظ مالی برای انصارالله اهمیت دارد و از زمانی که کنترل آن در اختیار حوثیها قرار گرفت بیش از یک میلیارد و ۲۰۰ میلیون دلار از طریق این بندر درآمد کسب کردند. «سلمان الدوسری»، روزنامهنگار نزدیک به عربستان سعودی، عملیات تصرف الحدیده را «جدایی سر از تن» توصیف کرد. عربستان سعودی و امارات درصدد هستند با در اختیار گرفتن الحدیده، محاصره دریایی انصارالله را تکمیل و منابع مالی آن را قطع کنند. از سوی دیگر، حقوق کارمندان وابسته به دولت مستعفی منصورهادی برای مدت ۲۰ ماه عقب افتاده است. و اشغال بندر الحدیده و کسب درآمد از طریق این بندر میتواند بخش زیادی از مشکلات مالی دولت مستعفی یمن را کاهش دهد.
- اعمال فشار و بازگرداندن انصارالله به میز مذاکره
یکی از مهمترین اهدافی که عربستان سعودی و امارات از جنگ علیه الحدیده پیگیری میکنند، این است که با اشغال الحدیده و تکمیل محاصره دریایی، انصارالله را در صنعا نیز محاصره کنند. با توجه به اینکه الحدیده تنها ۱۴۰ کیلومتر با صنعا فاصله دارد، اشغال الحدیده میتواند گام مهمی برای محاصره صنعا توسط ائتلاف سعودی باشد. هدف نهایی عربستان و متحدانش از جنگ علیه الحدیده اعمال فشار و بازگرداندن انصارالله به مذاکره بر اساس قطعنامه ۲۲۱۶ شورای امنیت است زیرا از بندهای مهم قطعنامه ۲۲۱۶ این است که انصارالله باید از مناطق تحت کنترل خود خارج و خلع سلاح شود و دولت مستعفی منصورهادی نیز قدرت را در یمن در اختیار گیرد.
۲-افزایش توان بازدارندگی ارتش و انصارالله علیه ائتلاف سعودی
ضلع دوم تحولات یمن را افزایش توان بازدارندگی انصارالله و ارتش این کشور علیه ائتلاف سعودی تشکیل میدهد. فرسایشی‌شدن جنگ در یمن به همان اندازه که برای عربستان سعودی تهدید است برای انصارالله و ارتش یمن به لحاظ نظامی، فرصت تلقی میشود زیرا عربستان به واسطه بروز فاجعه انسانی در یمن تحت فشار افکار عمومی جهانی قرار گرفته و انصارالله و ارتش یمن نیز موفق به تقویت توان بازدارندگی خود و وارد کردن ضربات زیادی به عربستان سعودی شدند. روزنامه اسرائیلی هاآرتص نوشت: «با وجود همکاری گسترده امارات با عربستان در جنگ علیه یمن، اما نظامیان سعودی با یک ناکارآمدی سیستماتیک درونی مواجه هستند.» همچنین «یوئل گزانسکی»، پژوهشگر ارشد موسسه تحقیقات امنیت ملی دانشگاه تل آویو نیز گفت: «سعودی‌ها از سال ۱۹۹۱ در جنگی شرکت نکردند، اما حوثیها تجربه چند دهه جنگ چریکی و پارتیزانی را در کارنامه خود دارند که شکست آنها را دشوار میسازد.»
هدف حملات موشکی قرارگرفتن مراکز نظامی، فرودگاه، مناطق مرزی و اخیراً نیز پالایشگاه عربستان سعودی بیانگر افزایش توان بازدارندگی یمنیها است. ارتش و کمیته مردمی یمن روز ۱۹ ژوئیه پالایشگاهی را در شهر ریاض، پایتخت عربستان هدف حمله موشکی قرار دادند که «شرف غالب لقمان»، سخنگوی ارتش یمن آن را مرحله جدیدی از اقدامهای بازدارنده در مقابل تجاوز سعودی‌ها عنوان کرد. این حمله موشکی نشان میدهد که یمنیها سعی دارند شریان اقتصادی عربستان سعودی یعنی آرامکو را هدف قرار دهند.
۳-فاجعه انسانی
سازمان ملل متحد در گزارشی که مارس ۲۰۱۸ و با پایان سومین سال جنگ عربستان سعودی علیه یمن منتشر کرد، اعلام کرد که دست کم ۱۰ هزار غیرنظامی به طور مستقیم از این جنگ کشته و بیش از ۴۰ هزار نفر زخمی شدند که قربانیان اصلی نیز غیرنظامیان هستند. در همین حال، اعلام شد تنها در سال ۲۰۱۷ حدود ۵۰ هزار کودک یمنی یعنی به طور میانگین روزانه ۱۳۰ کودک به علل مختلف که ارتباط غیرمستقیم با جنگ عربستان علیه این کشور نیز داشت، جان باختند. دفتر امور بشردوستانه ملل متحد نیز اعلام کرد که بیش از ۳ میلیون یمنی در داخل این کشور و ۲۸۰ هزار نفر نیز در کشورهایی نظیر جیبوتی و سومالی آواره شدند که آوارگان هم در داخل و هم در خارج با کمبود غذا و همچنین با پناهگاه و مراقبتهای بهداشتی نامناسب مواجه هستند. ۸ میلیون یمنی با گرسنگی مواجه هستند و نمیدانند وعده بعدی غذایی خود را از کجا تأمین کنند. بیش از ۲۲ میلیون یمنی یعنی سه چهارم جمعیت نیاز به کمک غذایی دارند.
تنها با گذشت یک هفته از عملیات «پیروزی طلایی» یا «النصر الذهبی»، «الیاس دیاب»، یک مقام سازمان ملل در یمن عنوان کرد یک سوم از ۴۰۰ هزار کودکی که با سوء تغذیه شدید مواجه هستند در الحدیده زندگی میکنند. یک میلیون یمنی با وبا مواجه شدند که الحدیده در میان ۵ منطقه‌ای قرار دارد که بدترین شرایط را دارند. در اثر این جنگ، به شبکههای آب و فاضلاب آسیب میرسد و خطر بیماریهای ناشی از آب را افزایش میدهد. از این رو، نیاز است این بندر به هر قیمتی باز بماند. اگرچه تا حدی از شدت نبردها در الحدیده کاسته شده است، اما روزنامه «لوموند عربی» در مقالهای به قلم «برتران فور»[۱] زندگی ساکنان الحدیده را «زندگی در برزخ» توصیف کرد. در بخشی از این مقاله نیز تاکید شده است که: «۲۲ میلیون یمنی به کمکهای بشردوستانه نیازمند هستند، ۷ تا ۸ میلیون نفر با خطر گرسنگی دست و پنجه نرم میکنند. ساکنان الحدیده بین ماندن و فرار از شهر مردد مانده و همچنان در برزخ زندگی میکنند. آنها در دوراهی رهاکردن کار، خانه، دوستان و داراییهایشان و ماندن بدون هیچ امنیتی گیر کردهاند. مردم ناامیدانه به آب، غذا، دارو و سایر اقلام ضروری نیازمند هستند. شمار زیادی از مردم الحدیده از آب چاهها در مساجد استفاده میکنند و خطر ابتلا به بیماری جدی است.»
چشمانداز بحران یمن تا پایان سال ۲۰۱۸
با توجه به شرایط جنگ و بنبست طولانی مدت سیاسی که از اوت ۲۰۱۶ تا کنون به وجود آمد، میتوان گفت چشمانداز مثبتی درباره بحران یمن دست کم تا پایان سال جاری میلادی دیده نمیشود. به نظر میرسد که این بحران در محورهای زیر پیگیری میشود:
- ادامه بمباران مناطق مختلف توسط ائتلاف سعودی
- از سر گیری و تشدید جنگ ائتلاف سعودی علیه الحدیده با هدف تکمیل محاصره انصارالله
- افزایش حملههای موشکی ارتش و کمیتههای مردمی یمن علیه عربستان سعودی و امارات و مخالفت انصارالله با تسلیم الحدیده به ائتلاف سعودی
- تداوم ناکامی «مارتین گریفیتس»، فرستاده ویژه دبیرکل سازمان ملل متحد در امور یمن برای احیای مذاکرات سیاسی و دستیابی به توافقی برای پایان‌دادن به این جنگ.
نکته پایانی این است که در شرایط کنونی اراده سیاسی در هیچ یک از سطوح سه گانه داخلی، منطقه‌ای و جهانی برای پایان‌دادن به بحران یمن وجود ندارد. راهکار پایان‌دادن به بحران یمن نیز بیش از آنکه در داخل این کشور وجود داشته باشد در خارج از یمن و در گفتگوی مستقیم میان قدرتهای منطقه‌ای و فرامنطقهای تأثیرگذار بر این بحران است. حتی به زعم نویسنده این تحلیل میان بحران یمن، بحران سوریه و طرح آمریکایی «معامله قرن» که درباره کشمکش فلسطین- اسرائیل است، ارتباط مستقیمی وجود دارد و هیچ یک از این مسایل بدون توافق درباره مسایل دیگر، حل نخواهد شد.
سیدرضی عمادی- دکترای روابط بینالملل
[۱] . Bertrand Faure
