تشدید تنش در نوار غزه؛ دلایل و پیامدها
دور جدید خشونت و تشدید تنش در نوار غزه از ۱۱ نوامبر و در پی عملیات سری کماندوهای ارتش اسرائیل در داخل نوار غزه آغاز شد. در این عملیات تروریستی هفت تن از فلسطینیان از جمله نورالدین برکه از فرماندهان گردان‌های عزالدین قسام، شاخه نظامی حماس به شهادت رسیدند و در مقابل نیز یک افسر عالی‌رتبه ارتش اسرائیل کشته و یک افسر دیگر زخمی شد. به دنبال ناکامی و فاش‌شدن عملیات سری ارتش اسرائیل، نیروهای مقاومت با آنها درگیر شدند. جنگنده‌های ارتش اسرائیل نیز به منظور حمایت و پشتیبانی از نظامیان خود، شرق خان یونس را بمباران کردند تا این نیروها بتوانند عقبنشینی کنند. شکست عملیات کماندوها و شدت‌گرفتن درگیری میان دو طرف موجب شد نتانیاهو، که برای شرکت در همایش بین‌المللی به فرانسه سفر کرده بود اقامت خود در پاریس را کوتاه کند و به تل‌آویو بازگردد. نوشتار پیش‌رو به دنبال واکاوی موج جدید تنش و ناآرامی‌های اخیر در نوار غزه است از این‌رو پس از بررسی دلایل تشدید تنش به ویژگی‌ها و پیامدهای ناآرامی‌های اخیر در غزه پرداخته می‌شود.
دلایل تشدید تنش در نوار غزه
موج جدید تنش و ناآرامی‌های اخیر در نوار غزه به دنبال اعزام تیم کماندویی ویژه ارتش اسرائیل در یکشنبه ۱۱ نوامبر به بخش شرقی خان یونس در نوار غزه شکل گرفت که ظاهراً با هدف ربودن یا ترور مروان عبدالکریم عیسی، معاون محمد ضیف، فرمانده شاخه نظامی جنبش حماس بوده است. رسانه‌های رسمی حماس اعلام کرده‌اند که کماندوهای اسرائیلی خود را به عمق سه کیلومتری غزه رسانیده و تلاش کردند یکی از مسئولان یگان تونل‌ها در جنبش حماس را ربوده یا ترور کنند. گردان‌های عزالدین قسام، شاخه نظامی حماس نیز در بیانیه‌ای اعلام کرد که عملیات ورود نیروهای اسرائیلی که یکشنبه انجام شد هدف ویژه‌اش ترور نورالدین برکه نبوده است. اما تل‌آویو به این گزارش‌ها واکنشی نشان نداده و ماهیت مأموریت گروه اعزامی خود را فاش نساخته است.
بدون تردید یکی از اهداف عمده نیروهای اسرائیلی ترور مقامات بلندپایه نظامی و سیاسی گروه‌های مقاومت فلسطینی بوده است. پیرامون اهداف اصلی اسرائیل از اعزام تیم کماندویی و اقدام به حمله اخیر آن هم در شرایط تلاش برای انعقاد پیمان آتش‌بس در ابتدا می‌بایست این واقعیت را در نظر گرفت که اسرائیل در گذشته هیچ‌گاه به توافقات آتش‌بس پایبند نبوده و اصولاً نیز اعتقادی به همزیستی با فلسطینیان ندارند؛ از این‌رو هر زمانی که شرایط را برای ضربه‌زدن به فلسطینیان به ویژه ترور رهبران برجسته مقاومت فراهم ببیند بدون هیچ ملاحظه‌ای دست به اقدام نظامی و ترور می‌زند.
به هر روی عملیات سری و پیچیده اسرائیل که توسط یگان حرفه‌ای و آموزش دیده ارتش و زیر نظر آویگدور لیبرمن، وزیر دفاع اجرا شد با هوشیاری نیروهای مقاومت در رسیدن به هدف در نظر گرفته شده ناکام ماند به صورتی که تل‌آویو مجبور شد برای بازگرداندن نیروهایش از توان هوایی خود استفاده کند. بنیامین نتانیاهو پس از اعلام شکست عملیات، همایش بین‌المللی پاریس که به مناسبت یکصدمین سالگرد پایان جنگ جهانی اول برپا شده بود را ترک و سراسیمه خود را به تل‌آویو رسانید تا چاره‌ای برای جلوگیری از انتقام‌گیری حماس و سایر گروه‌های مقاومت فلسطینی بیابد.
به دنبال بمباران شرق خان یونس توسط جنگنده‌های اسرائیل، گروه‌های مقاومت فلسطین ده‌ها موشک را به سمت مناطق یهودی‌نشین شلیک کردند. بعد از دو روز تبادل آتش و شلیک شدن بیش از ۴۵۰ موشک مقاومت با بردهای مختلف به سمت شهرک‌های یهودی‌نشین و تحمیل ۳ کشته و حدود ۸۵ زخمی به صهیونیست‌ها، کابینه امنیتی اسرائیل در نهایت به پذیرش توافق آتش‌بس با گروه‌های مقاومت در غزه رأی داد. این آتش‌بس با میانجیگری مصر حاصل شده و گفته می‌شود گروه‌های فلسطینی به شرط پایبند ماندن دشمن با این آتش‌بس موافقت کرده‌اند.
ویژگی و پیامدهای تنش‌های اخیر نوار غزه
اگرچه تنش‌های اخیر نظامی میان نیروهای مقاومت غزه و نظامیان اسرائیلی به شهادت ۱۴ فلسطینی و مجروحیت ۳۰ نفر دیگر منجر شده و موجب تخریب ساختمان چند طبقه شبکه رادیویی و تلویزیونی الاقصی، ویرانی دستکم ۹ ساختمان مسکونی و دولتی در نقاط مختلف غزه شده است اما این جنگ دو روزه دستاوردهای متعددی برای گروه‌های مقاومت داشته است به طوری که شِمرِت مئیر، خبرنگار اسرائیلی نوشت به‌رغم اینکه اسرائیل تلاش کرد پیروزی خیالی و وهمی را تبلیغ کند اما حماس در این دور از نبردها پیروز اصلی بود.
یکی از ویژگی‌های ناآرامی‌های اخیر غزه ظهور موشک کورنت بود که توانست معادلات میدانی را به سود گروه‌های مقاومت فلسطینی تغییر دهد. در واقع حماس برای اولین بار از موشک نقطه زن کورنت استفاده کرد که تغییر کیفی در توان دفاعی حماس و مقاومت ایجاد کرده است. موشک نقطه زن پیشرفته کورنت که اکنون به دست گروه‌های مقاومت فلسطینی رسیده این امکان و توانایی را دارد که وسایل نقلیه و تانک‌های در حال حرکت را هدف قرار دهد و نتیجه هرگونه عملیات را تغییر دهد. گروه‌های مقاومت فلسطینی اعلام کردند اتوبوس حامل نظامیان اسرائیلی را با موشک کورنت در شمال نوار غزه هدف قرار داده‌اند. حزب‌الله نیز با این موشک‌ها بنت جبیل را در جریان جنگ ۳۳ روزه به گورستان تانک‌های مرکاوای اسرائیل تبدیل کرد و همین سناریو می‌تواند در غزه نیز برای این رژیم تکرار شود. برخورد محتاطانه اسرائیل در ناآرامی‌های اخیر و استقبال از پیشنهاد آتش‌بس در همین راستا قابل تحلیل و ارزیابی است.
به بیان دیگر، یکی از ویژگی‌های تنش اخیر، قدرت‌نمایی توان موشکی گروه‌های مقاومت در غزه بود که این مسئله توان بازدارندگی آن در جلوگیری از طولانی شدن جنگ و ضربات اسرائیل به این منطقه را بالا برده است. بدون تردید هرگونه جنگ احتمالی اسرائیل علیه فلسطینیان و جریان‌های مقاومت به مراتب دشوار‌تر خواهد بود؛ زیرا گروه‌های مقاومت فلسطینی به همان میزان دارای توان بازدارندگی هستند و می‌توانند ضربه دوم را وارد نمایند. در همین راستا ایلی کوهن، وزیر اقتصاد اسرائیل گفت: «شکی نیست که قدرت بازدارندگی اسرائیل به صورت خطرناکی از بین رفته و شلیک ۵۰۰ موشک توسط مقاومت فلسطین بزرگ‌ترین دلیل بر این موضوع است.» تسویکا ووگل، فرمانده سابق ارتش اسرائیل نیز گفت: «قدرت بازدارندگی حماس مقابل اسرائیل در درگیری اخیر به‌مراتب بیش از قدرت بازدارندگی اسرائیل بود…. اسرائیل در بدترین مراحل امنیتی خود از جنگ ۱۹۷۳ تا کنون قرار گرفته است.»
دومین ویژگی و پیامد درگیری دو روزه غزه ناکارآمدی سامانه ضدموشکی «گنبد آهنین» بود. طی یک دهه اخیر اسرائیل با سرمایه‌گذاری هنگفت و با امدادگیری از حداکثر توان تکنولوژی نظامی غرب به‌ویژه آمریکا برای مقابله با توان موشکی مقاومت، تقویت سیستم دفاع موشکی را در دستور کار قرار داده است. در واقع اسرائیل از دوره جنگ ژوئیه ۲۰۰۶ علیه لبنان و جنگ روزهای پایانی سال ۲۰۰۸ علیه فلسطینی‌ها در باریکه غزه برای غلبه بر قدرت موشکی نیروهای مقاومت طرح گسترده «گنبد آهنین» را به یک پروژه نظامی فوری تبدیل کرد و صدها میلیون دلار برای موفقیت این پروژه نظامی هزینه کرده است.
اما سامانه ضدموشکی «گنبد آهنین» که اسرائیل در مقابل موشک‌ها به آن تکیه می‌کند، تنها موفق شد ۱۰۰ موشک از مجموع ۴۶۰ موشک شلیک شده را رهگیری و منهدم کند. این سامانه در عملکرد کلی ناکارآمدی خود را نشان داد و عملکرد آن بسیار کمتر از آن چیزی بود که شهرک‌نشینان تصور می‌کردند؛ زیرا تنها موفق به مهار حدود یک چهارم از موشک‌ها شد. در همین راستا رونین منلیس، سخنگوی ارتش اسرائیل گفت: «این بالاترین حد عملکرد گنبد آهنین بود و این سامانه، عملکردی قوی ندارد.»
از جمله شهرهای اسرائیلی که هدف موشک‌های مقاومت قرار گرفتند می‌توان به اشکلون، دورترین شهر در ساحل دریای مدیترانه که بندر مهمی برای واردات و صادرات است تا سدروت نزدیک‌ترین شهرک در ۷ کیلومتری غزه اشاره کرد. حملات موشکی مقاومت به شهرک‌های یهودی‌نشین ضمن تحمیل هزینه ۳۳ میلیون دلاری برای تل‌آویو موجب تخریب تعدادی ساختمان مسکونی، کشته شدن ۳ اسرائیلی و زخمی شدن دستکم ۸۵ تن دیگر شده است.
سومین پیامد مهم ناآرامی‌های اخیر غزه تزلزل و شکل‌گیری تنش در کابینه نتانیاهو به دلیل استعفای دو وزیر بوده است. آویگدور لیبرمن، وزیر دفاع اسرائیل روز چهارشنبه ۱۴ نوامبر، در نشست فراکسیون حزب خود، «اسرائیل خانه ما» در کنست، ضمن اعلام کناره‌گیری از وزارت دفاع، از پایان هم‌پیمانی حزبش با دولت نتانیاهو خبر داد. لیبرمن در بیان دلیل استعفای خود، بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر اسرائیل را به تسلیم شدن در برابر حماس متهم کرد و گفت که نمی‌تواند سرازیر شدن میلیون دلار به غزه را تحمل کند. به اعتقاد لیبرمن، «توان بازدارندگی اسرائیل» با این نحوه اداره عملیات جنگی و توافق با آتش‌بس، ضربه دیده و باید بازسازی شود. لیبرمن افزود که دولت نتانیاهو تنها به خاطر «آرامش برای یک دوره کوتاه» به قدرت بازدارندگی اسرائیل لطمه زده است.
پس از استعفای وزیر دفاع کابینه اسرائیل، سوفا لندور، که بیش از ۹ سال هدایت وزارت مهاجرت و جذب اسرائیل را برعهده داشت پس از کناره‌گیری لیبرمن (رهبر حزبش)، اعلام کرد او نیز کابینه را ترک می‌کند. ساعاتی بعد از استعفای لیبرمن، اسرائیل هیوم نوشت: «استعفای لیبرمن به دنبال موفقیت حماس در رویارویی با اسرائیل رخ داد و جنبش فلسطینی موفق به ساقط کردن کابینه اسرائیل شد.» وبگاه اسرائیلی واللا نیز نوشت: «یحیی السنوار، رئیس دفتر سیاسی حماس در غزه همان کسی است که دولت نتانیاهو را سرنگون می‌کند، او پیروز بزرگ طی چند سال اخیر است.»
کابینه بنیامین نتانیاهو نخست‌وزیر اسرائیل که ائتلافی جناح راستی دارد، برای نخستین بار در نزدیک به چهار سال گذشته، با سخت‌ترین چالش برای حفظ ائتلاف خود رو به‌رو شده است. استعفای آویگدور لیبرمن، وزیر دفاع اسرائیل از مقام خود، بنیامین نتانیاهو را با بحرانی جدی برای ادامه کار کابینه ائتلافی روبه‌رو کرده است. با عقبنشینی حزب اسرائیل خانه ما، اکثریت پارلمانی دولت کنونی به ۶۱ کرسی کاهش می‌یابد که حداقل رأی برای باقی ماندن دولت است و وضع شکننده‌ای را در برابر کابینه قرار خواهد داد.
نتانیاهو با از دست دادن حمایت حزب لیبرمن، تنها ۶۱ کرسی از ۱۲۰ کرسی پارلمان را در اختیار دارد. در این وضعیت، هر یک از احزاب عضو کابینه ائتلافی می‌توانند این ائتلاف را منحل کنند. از این‌رو نتانیاهو در ۱۷ نوامبر با نفتالی بنت، رهبر حزب راست‌گرای «خانه یهودی» و هم‌پیمان دولت وارد مذاکره شد. اما این حزب از نتانیاهو خواسته است که نفتالی بنت که اکنون وزیر آموزش و پرورش اسرائیل است را به عنوان وزیر دفاع برگزیند. بنت هم‌اکنون هفت کرسی را در پارلمان اسرائیل در اختیار دارد؛ او تهدید کرده بود که در صورت عدم موافقت با وی به عنوان وزیر دفاع از همراهی با نتانیاهو خودداری و از مقامش استعفا خواهد کرد؛ اقدامی که می‌تواند انتخابات زودهنگام را به دنبال داشته باشد.
بسیاری از منابع و رسانه‌ها از مخالفت بنیامین نتانیاهو با پیشنهاد نفتالی بنت و عدم توافق بنت برای ترمیم کابینه خبر داده‌اند. در پی شکست گفتگوها میان طرفین احتمال اعلام انتخابات زودهنگام در آینده افزایش یافته است. نفتالی بنت اعلام کرده است برگزاری انتخابات زودهنگام اجتناب‌ناپذیر است. وی فروپاشی کابینه اسرائیل را بزرگ‌ترین جایزه‌ای دانست که تقدیم جنبش مقاومت اسلامی فلسطین می‌شود. اما بنیامین نتانیاهو تلاش دارد تا مانع از برگزاری انتخابات زودهنگام شود و در مصاحبه‌ای گفته است: «من با سران احزاب ائتلافی گفتگو خواهم کرد تا آنها را مجاب کنم که ائتلاف راست‌گرا را منحل نکنند.» وی همچنین برگزاری انتخاباتی زودهنگام را «غیرضروری و اشتباه» خوانده است.
پیامد مهم دیگر ناآرامی‌های اخیر غزه افزایش درخواست‌ها برای برگزاری انتخابات زودهنگام است. آویگدور لیبرمن در نشست مطبوعاتی که استعفای خود را اعلام کرد، خواستار برگزاری انتخابات زودهنگام نیز شد اما نتانیاهو از این درخواست استقبالی نکرد. چنان‌که دفتر نخست‌وزیر در بیانیه‌ای تأکید کرد که «شرایط و زمان مناسب برای اسرائیل و امنیت شهروندانش را اعلام خواهیم کرد.»
بسیاری از احزاب از جمله حزب کولانو به رهبری موشه کحلون و حزب خانه یهودی به رهبری نفتالی بنت بر سر برگزاری انتخابات پیش از موعد در ماه مارس توافق کرده‌اند. پس از استعفای وزرای جنگ و مهاجرت، موشه کحلون، وزیر دارایی اسرائیل در دیدار با بنیامین نتانیاهو، برگزاری انتخابات سراسری را خواستار شد وی گفته است که بهتر است انتخابات زودهنگام برگزار شود.
افزایش تقاضا برای برگزاری انتخابات زودهنگام موجب شد که نتانیاهو سفر آتی خود به اتریش را لغو کند. نخست‌وزیر اسرائیل قرار بود ۲۰ و۲۱ نوامبر برای شرکت در نشستی به اتریش سفر کند که به دلیل استعفای لیبرمن و انتخابات زود هنگام کنست این سفر لغو شد. در همین پیوند یدیعوت احرونوت نوشت: «بنیامین نتانیاهو نخست‌وزیر اسرائیل سفر هفته آینده خود به اتریش را به دلیل انتخابات پارلمانی زود هنگام لغو کرد.»
در حال حاضر نتانیاهو تمایلی به برگزاری انتخابات زودهنگام ندارد. از این‌رو وی به دنبال تضمین ثبات دولت ائتلافی است تا بتواند به فعالیت خود ادامه دهد و مذاکراتی را با رؤسای احزاب ائتلاف با هدف جلوگیری از برگزاری انتخابات زودهنگام انجام دهد؛ زیرا نتانیاهو در نتیجه عادی‌سازی روابط حکام عربی با تل‌آویو اوضاع مساعدی برای خود در برگزاری انتخابات زودهنگام پارلمانی می‌بیند، اما برخی نگرانی‌ها به‌ویژه در خصوص پرونده فساد مالی و تنش‌های اخیر در غزه، باعث شده است که برگزاری انتخابات پارلمانی به کابوسی برای وی تبدیل شود.
به همین جهت نتانیاهو زمانی را برای برگزاری انتخابات انتخاب خواهد کرد که بتواند طی آن پایگاه مردمی خود و حزبش را گسترش دهد تا بتواند پیروزی قاطعی را محقق کند؛ زیرا نظرسنجی‌های اخیر به خصوص پس از خروج ترامپ از برجام و انتقال سفارت آمریکا به بیت‌المقدس و همچنین عادی‌سازی روابط کشورهای عربی با تل‌آویو حاکی از پیروزی و پیشتازی حزب لیکود بود. اما در خصوص لیبرمن به نظر می‌رسد که او نیز از این استفعا سود برده است؛ زیرا برخی نظرسنجی‌ها پیشتر حاکی از شکست حزبش بوده است اما اکنون ممکن است موقعیتش بهبود یابد؛ زیرا توانست از موج اعتراضات شهرک‌نشینان بهره‌برداری کند و به آنها بپیوندد. به هر حال رسانه‌های اسرائیلی اعلام کرده‌اند انتخابات زودهنگام در سرزمین‌های اشغالی مارس ۲۰۱۹ یا حداکثر در ماه مه برگزار خواهد شد.
تشدید فشارها برای استعفای نتانیاهو از دیگر پیامدهای مهم ناآرامی‌های اخیر غزه بوده است. شکست ماجراجویی نظامی اخیر اسرائیل در نوار غزه سبب افزایش و تشدید فشارها بر بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر اسرائیل برای استعفا شده است. نتانیاهو اخیراً مورد شدیدترین انتقادهای رهبران اپوزیسیون اسرائیلی، از جمله ایهود باراک، نخست‌وزیر و وزیر دفاع پیشین قرار گرفته است. زیپی لیونی، وزیر خارجه اسبق اسرائیل و رئیس معارضان کابینه نتانیاهو نیز خواستار انحلال دولت و برگزاری انتخابات زودهنگام شده است. آوی گابای، رئیس حزب اردوگاه صهیونیست هم با استقبال از استعفای لیبرمن از نتانیاهو نیز خواسته است از منصب خود کناره‌گیری کند. یائیر لابید، رئیس حزب آینده، هم به انتقاد از بنیامین نتانیاهو پرداخته است.
علاوه بر مقامات سیاسی و نظامی اسرائیل، شهرک‌نشینان معترض در تل‌آویو استعفای بنیامین نتانیاهو را خواستار شده‌اند. روزنامه یدیعوت احرونوت نوشت حدود هزار شهرک‌نشین اطراف غزه با برپایی تظاهرات در تل‌آویو و بستن خیابان‌های اطراف علیه نتانیاهو شعار دادند. رونامه اسرائیل الیوم به نقل از یکی از تظاهر کنندگان نوشت: ساکنان جنوب (شهرک‌های یهودی) اعتماد خود به نتانیاهو و کابینه‌اش را از دست داده‌اند؛ زیرا وی قادر به تأمین امنیت نیست و باید کناره‌گیری کند. بیشتر رسانه‌های اسرائیلی نیز از پذیرش آتش‌بس با حماس از سوی نتانیاهو نخست‌وزیر اسرائیل انتقاد و این رویکرد را نشانه ضعف نتانیاهو و پیروزی‌ای برای حماس قلمداد کردند.
نتیجه‌گیری
برخوردهای نظامی ارتش اسرائیل و نیروهای مقاومت حماس در نوار غزه در طی سال‌‌های اخیر امری معمول و متداول بوده و حتی در چند برهه همچون سال ۲۰۱۴ به جنگ تمام عیار بین حماس و اسرائیل تبدیل شد. اگرچه درگیری‌های دو روزه نوامبر شدیدترین درگیری‌های نظامی بین حماس و اسرائیل پس از جنگ ۵۰ روزه در سال ۲۰۱۴ بوده اما این دور ناآرامی طولی نکشید و بعد از ۴۸ ساعت دو طرف با آتش‌بس موافقت نمودند. بنیامین نتانیاهو اخیراً در سخنانی در کنفرانس صلح پاریس برای اولین بار اعلام کرد که دیگر به دنبال ادامه جنگ در غزه نیست؛ زیرا این جنگ جز ویرانی و کشتار نتیجه‌ای در پی نداشته است. وی که پیشتر معتقد بود که اسرائیل با تکیه بر برتری هوایی خود می‌تواند بدون اینکه آسیبی ببیند، هر کشور عربی را ویران کند، اکنون از صلح سخن می‌گوید و مدعی است جز صلح چیزی نمی‌خواهد.
در حقیقت این‌گونه اظهارات نتانیاهو و اظهار علاقه و تمایل وی برای آتش‌بس در این برهه به دو دلیل صورت گرفت دلیل نخست به افزایش قدرت مقاومت و موفقیت بالای موشک‌های حماس بازمی‌گردد. به عنوان مثال شلیک موشک نقطه زن کورنت به اتوبوس حامل نظامیان آن هم بعد از پیاده شدن نیروهای اسرائیلی حامل پیغام‌های متعددی برای تل‌آویو بوده است. دلیل دوم به تلاش‌های نتانیاهو برای تسریع عادی‌سازی روابط با کشورهای عربی و پیشبرد معامله قرن بازمی‌گردد. در واقع تشدید و تسریع روند عادی‌سازی روابط میان تل‌آویو و پایتخت‌های عربی و تلاش تل‌آویو برای پیشبرد معامله قرن موجب شده است که بنیامین نتانیاهو با تشدید و ادامه تنش و تبدیل آن به جنگ تمام عیار مخالفت کند. زیرا جنگ جدید با گروه‌های مقاومت فلسطینی در این برهه زمانی حساس سبب شکل‌گیری اخلال در روند سازش دولت‌های عربی با تل‌آویو و ایجاد مانع در موفقیت معامله قرن می‌شود از این‌رو در ساعات پایانی شب کابینه نتانیاهو به آتش‌بس در نوار غزه رأی مثبت داد. به تعبیر دیگر در این برهه هرگونه جنگ و درگیری سایر طرح‌ها و اهداف مورد نظر نتانیاهو را به بن‌بست خواهد کشاند. لذا وی در این وضعیت منافع حداکثری خود را در جلوگیری از شکل‌گیری جنگ جدید در نوار غزه دنبال می‌کند.
سیدعلی نجات – پژوهشگر مسائل خاورمیانه
