آسیبشناسی مدیریت انتخابات ریاست جمهوری دوازدهم
انتخابات دوازدهمین دوره ریاست جمهوری و پنجمین دوره شوراهای اسلامی شهر و روستا، و مشارکت بالغ بر ۴۱ میلیون نفر از واجدین در انتخابات، برگ زرین دیگری در حیات سیاسی جمهوری اسلامی ایران بود. به لحاظ تعداد رأیدهنگان، در این انتخابات بیشترین تعداد رأی به صندوقها ریخته شد. هرچند از نظر سطح مشارکت، این انتخابات بالاترین رکورد مشارکت در انتخابات ریاست جمهوری را حائز نشد، اما انتخابات ۲۹ اردیبهشت ۹۶ به لحاظ بیشترین تعداد شرکتکنندگان در انتخابات، یک رکورد بود. این انتخابات فارغ از دستاوردهای ارزندهای که برای مردم و نظام جمهوری اسلامی ایران در بر داشت از جنبه مدیریت انتخابات با مسائلی همراه بود که شایسته است در انتخاباتهای آتی با توجه به انعکاس بینالمللی انتخابات ریاست جمهوری اسلامی ایران سازوکارهایی برای مدیریت این مسائل اندیشیده شود. ذیلاً به برخی از این مسائل میپردازیم:
الف: ثبت نام گسترده نامزدهای انتخاباتی
در دوازدهمین دوره انتخابات ریاست جمهوری شاهد ثبت رکورد بیشترین تعداد نامنویسی کاندایداهای ریاست جمهوری بودیم. در این دوره ۱۶۳۶ نفر در انتخابات ثبتنام کردند. این درحالی است که در سال ۱۳۹۲ تعداد ثبت نام کنندگان ۶۸۶ نفر بود. در تحلیل وضعیت پیش آمده برخی این حضور را نمایشی برای جلب توجه میدانند. افرادی که به نوعی در پی دیده شدن هستند، انتخابات و حضور در وزارت کشور مقابل دوربین خبرنگاران را فرصتی برای خود میبینند. برخی دیگر نیز با گلایه از قوانین انتخابات ایران و مقایسه آن با سایر کشورها، دلیل این حضور بی‌حد و مرز را در ضعف قوانین انتخاباتی جستجو میکنند.
عدهای دیگر نیز با استناد به ضعف تاریخی تحزب در ایران، معتقدند اگر نامزدها از سوی احزاب معرفی شوند، انتخابات فردمحور و شخصی نخواهد شد و به تبع آن هر فردی به خود اجازه شرکت در انتخابات را نخواهد داد. چراکه افراد برای شرکت در انتخابات نیازمند عبور از کانال ها و مجاری خاصی هستند. همچنین بسیاری از این کاندیداها با استفاده از تریبون ثبت نام، مسائل و مشکلات فردی، صنفی یا منطقهای خود را منعکس میکنند. فارغ از هر دلیلی که بتوان برای این موضوع ارائه کرد ضرورت دارد تا انتخابات آینده این موضوع رفع شود چراکه ثبت نام این تعداد افراد و در نهایت عدم تأیید صلاحیت آنها هزینه سنگینی را بر اعتبار و پرستیژ بینالمللی جمهوری اسلامی ایران و طرح دعاوی حقوقبشری علیه آن به دنبال دارد.
راههای مختلفی را برای این موضوع میتوان پیشنهاد کرد. در کشورهایی همچون فرانسه برای جلوگیری از کاندیداتوری توده‌وار، راهکار ۵۰۰ امضا یا پَرِنَژ parrainage پیشبینی شده است که مطابق این سیستم اگر کاندیدایی مورد تأیید ۵۰۰ نماینده از مجالس فرانسه قرار بگیرد، شورای قانون اساسی فرانسه مکلف است کاندیداتوری وی را تأیید کند. در برخی کشورها کسانی که ثبت نام میکنند مبالغی را باید برای ثبت نام بپردازند. یا در برخی کشورها شرایط ویژهای را برای ثبت نام کاندیداها تعیین میکنند که مانع از ثبت نام توده‌وار می‌شود. در هر صورت میتوان قوانین ثبت نام کاندیداها را به گونهای مورد بازبینی قرار داد که دیگر شاهد تکرار این مسئله نباشیم.
ب: نابسامانی در تبلیغات انتخاباتی
معضل دیگری که در انتخاباتهای گذشته همواره وجود داشته و در انتخابات اخیر نیز به چشم میخورد نابسامانی در تبلیغات انتخاباتی است. پس از ۴ دهه برگزاری انتخابات در کشور، و بروز تحولات جدید در عرصه ارتباطات، تبلیغات انتخاباتی نیازمند بازاندیشی و سامان‌دهی جدید است. در انتخابات اخیر در کنار بهره‌گیری از فضای مجازی و امکانات رسانهای کشور به عنوان مهمترین و تأثیرگذارترین روش‌های جلب آرای مردم، تبلیغات به روش سنتی و در قابل چاپ بنر، عکس و کارت و شبنامه و … در حجم بسیار گستردهای در شهرها و حتی روستاهای کشورمان صورت گرفت که جدا از زشت کردن چهره شهرها، هزینه سنگین چاپ این مطالب و پیامدهای منفی زیست محیطی آن، باید هزینه و انرژی فراوانی برای پاکسازی شهرها صرف شود. ضرورت دارد در کنار فرهنگسازی برای اصلاح این روند، دستگاه‌های ذیربط تدابیر ویژه تشویقی و بازدارندهای را برای انتخاباتهای آتی بیندیشند.
ج: نابسامانی در ساختارهای اجرایی و نظارتی
ظهور برخی از چالشها در انتخابات ایران ناشی از نقشی است که متغیر مدیریت انتخابات در فرایند برگزاری و اجرای انتخابات دارد و اعمال تغییرات در چگونگی اجرای انتخابات میتواند در رفع بخشی از چالشها و آسیبهای برگزاری انتخابات مؤثر واقع شود. براساس قانون، وظیفه برگزاری انتخابات برعهده وزارت کشور است از سوی دیگر وظیفه نظارت بر انتخابات برعهده شورای نگهبان است که توسط هیأتهای نظارت صورت میگیرد.
دو گانگی موجود در این زمینه عملاً مشکلاتی را در روند برگزاری انتخابات ایجاد میکند. وزارت کشور به عنوان مسئول برگزاری انتخابات با محدودیتهای زیادی مواجه است. به عنوان مثال، دعوت از معتمدان محلی که وظیفه ذاتی فرمانداران است به تدریج به ناظران انتخابات محول شده و تقریباً معتمدان براساس سلایق ناظران انتخاب میشوند. از این نظر برای رفع این شبهه نیز قانونگذاران در مجلس باید صریح و روشن مصادیق معتمدان و نقش آنان را تبیین کنند.
د: برگزاری انتخابات به صورت سنتی و پرهیز از سنتشکنی چهار دههای
یکی از مشکلاتی که در انتخابات اخیر بروز و ظهور یافت کندی فرایند اخذ رأی از مردم بود به نوعی که باعث تشکیل صفهای طولانی و معطلی چند ساعته مردم برای دادن رأی شد. درنهایت بر اساس روایتهای مختلفی که صورت گرفت اعلام شد بین ۱ تا ۴ میلیون نفر از مردم با توجه به اتمام ساعت رأیگیری نتوانستند رأی بدهند. یکی از مهمترین راهکارها برای پیشگیری از این معضل در انتخاباتهای آینده، بسیج امکانات و عزم جدی دستاندرکاران ذیربط برای برگزاری انتخابات به صورت الکترونیک است.
مزایای برگزاری انتخابات به صورت الکترونیکی کاملاً مشخص است و در نهایت نیز برای انتخاباتهای آینده گریزی از آن نیست. از جمله مزایای برگزاری الکترونیکی انتخابات را میتوان بالا بردن درصد مشارکت مردم در انتخابات، صرفه‌جویی در وقت مردم، کاهش هزینه‌های اجرایی انتخابات سنتی، آسان و به موقع بودن شمارش آرا و اعلان نتایج درست در زمان رای‌گیری دانست. در کنار بحث الکترونیکی کردن انتخابات، میبایست از پیش از برگزاری انتخابات تدابیری چون آماده کردن صندوقهای سیار اضطراری برای حوزههایی که با استقبال بیشتری از سوی مردم روبه رو میشوند یا اتخاذ تدابیری برای اخذ رأی تمام کسانی که در حوزههای رأیگیری حاضر هستند، اندیشیده شود.
ص: بیتوجهی به ارزیابی بیطرفانه عملکرد دستاندردکاران اجرایی و نظارتی انتخابات
عملیات انتخابات را میتوان مجموعه تمهیدات، سازوکارها، اقدامات و رویهها و فنونی دانست که فرایند انتخابات را از نخستین مرحله شروع آن یعنی ابلاغ تصمیم برگزاری انتخابات از سوی مقامات ذیصلاح به مجری یا مجریان و ذینفعان تا آخرین مرحله آن که اقدامات بعد از انتخابات است در نظر گرفت. در قوانین انتخابات ایران مراحل بعد از انتخابات که شامل ارزیابی اقدامات صورت گرفته و شناسایی آسیبهای موجود و اقدام به رفع آنها برای انتخابات آینده است وجود ندارد. نقیصهای که شایسته است به نحو مقتضی مرتفع شود. در این راستا میتوان هیأتی از نیروهای متخصص در موضوع مطالعات را پس از انتخابات مشخص کرد تا با بررسی اشکلات و آسیبها در روند انتخابات برگزار شده راهکارهای لازم را برای رفع این نواقص به مدیران انتخاباتی کشور ارائه کنند تا در انتخابات آتی برای رفع آن اقدام کنند.
سید مسعود موسوی عضو هیئت علمی پژوهشکده مطالعات راهبردی
