ماه‌نگار دیده‌بان امنیت ملی – شماره ۱۲۷ – آبان ۱۴۰۱
در شماره ۱۲۷ ماه‌نگار دیده‌بان امنیت ملی می‌خوانید:
◄چهارچوبی روش‌شناختی برای بررسی ناآرامی‌های سیاسی ایران/ محمود یزدان‌فام
جامعه ایران بیش از یک ماه است درگیر ناآرامی‌های سیاسی گسترده است. چرایی شکل‌گیری این ناآرامی‌ها، روند تحولات و آینده آن برای همه کنشگران اهمیت زیادی دارد و آنها به دنبال شناخت دقیق این پدیده هستند. این گزارش تلاش دارد چهارچوبی برای بررسی و شناخت این پدیده ارائه دهد.
◄تأملی مفهومی بر ناآرامی‌های شهریور تا آبان ۱۴۰۱/ مجتبی قلی‌پور
مفهومپردازی پدیدههای اجتماعی و سیاسی فقط اهمیت نظری و علمی ندارد، بلکه لازمۀ شناخت راهبردی دقیق و مواجهۀ کارآمد و عالمانۀ دستگاه سیاستگذاری و تصمیم‌گیری کشورها با این پدیدههاست. در این نوشتار، ابتدا به ضعف در مفهومپردازی پدیدهها و رویدادهای اجتماعی و سیاسی که عامل زنجیرهای از نادرستیهای شناختی و سوءمحاسبات راهبردی است اشاره و سپس تلاش می‌کنیم مفاهیم رقیب برای توصیف ناآرامی‌های اخیر کشور را ارزیابی و مفهوم یا مفاهیم دقیقتر از نظر علمی را پیشنهاد کنیم.
◄علل غافل‌گیری نظام‌های سیاسی در برابر جنبشهای ناگهانی/ فرزاد پورسعید
چرا سامانههای شناختی نظام‌های سیاسی اغلب در برابر وقوع جنبشهای ناگهانی غافلگیر می‌شوند؟ در این مقاله به این پرسش از منظر جامعه‌شناسی شناخت پاسخ میدهیم. اهمیت و ضرورت این مطالعه، به نیازی بازمی‌گردد که نظام‌های سیاسی به پیشآگاهیها و هشدارهای به‌موقع در خصوص بی‌ثباتی‌های محتمل الوقوع و همچنین شناخت‌ها و ارزیابیهای معتبر و دقیق از ماهیت و علل و عوامل بروز رخدادهای بی‌ثبات‌کننده دارند تا بتوانند در مواجهه با این رویدادها و یا پیش‌بینی و پیش‌گیری از آنها اثربخش باشند و از تراکم، توالی و تقاطع بی‌ثباتی‌ها که می‌تواند به فروپاشی نظم مستقر منجر شود، جلوگیری کنند.
◄تحلیل جامعه‌شناختی ناآرامی‌های شهریور و مهر ۱۴۰۱/ سلمان صادقی‌زاده
ناآرامی‌های شهریور و مهر ۱۴۰۱ با آثار و پیامدهای ناخوشایند بسیاری همراه بود و از جهات مختلف به جامعۀ ایرانی صدماتی وارد کرد. اما این پدیده روی دیگری نیز داشت؛ فرا و ورای همۀ پیامدهای اجتماعی منفی و سلبی رویدادهای اخیر، می‌توان پیامدهای اجتماعی مثبت و ایجابی مهمی را نیز برشمرد. پیامدهایی که با التیام‌بخشی به سه ابرشکاف اجتماعی جامعۀ ایرانی، یعنی شکاف نسلی، شکاف قومی و شکاف جنسیتی، به افزایش سرمایه‌های اجتماعی انجامید و از این طریق توان اجتماعی را افزایش داد.
افزایش توان اجتماعی جامعۀ ایرانی با نوعی دگرگونی یا دگردیسی در صورتبندی نظام اجتماعی ایران معاصر همراه بوده است. نوشتار حاضر بر آن است که سیاستگذاری اجتماعی از این تحول اجتماعی عقب مانده است و با اتخاذ سیاست‌های نامتناسب فرصت لازم برای به روز رسانی سیاست‌ها در این مقطع زمانی را از دست داده است. بنابراین، در بخش نتیجه گیری و ارائه توصیه‌های راهبردی، نکات لازم در جهت اصلاح وضعیت یادشده بیان خواهد شد.
◄تحلیل و واکاوی سویهها و ابعاد وقایع اعتراضیِ شهریور و مهر ۱۴۰۱ از منظر فضای مجازی و رسانهای/ مؤسسه فرهیختگان قائم
در این نوشتار، با بهرهمندی از نظرات صاحبنظران، فعالان و مدیران حوزه‌های رسانه، فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی، بر سویهها و ابعادی خاص از وجوه رسانهای و مجازی ناآرامی‌های اخیر، پرتو افکنده شده و علاوه بر تحلیل و آسیب‌شناسی وجوه مختلف این وقایع از منظر رسانه و فضای مجازی، راهبردها و راهکارهایی چند نیز پیشنهاد شده است.
◄واکاوی پویش اعتراضی ۱۴۰۱ از منظر جامعه‌شناسی و اقتصاد سیاسی/ علیرضا رحیمی
بررسی علمی و بیطرفانه ناآرامی‌های کنونی در ایران ضرورتی راهبردی برای امنیت ملی است. اگرچه دادههای در دسترس کنونی برای یک واکاوی دانشپایه از رخدادهای امروز بسنده نیست ولی می‌توان برپایه شناخت از روندهای سیاسی، اقتصادی و اجتماعی پیشین و شناسایی سوگیری این روندها، خوانشی آغازین از این رویدادها را ارائه کرد. گزارش زیر تلاش می‌کند با رویکردی جامعه‌شناختی (جامعه‌شناسی سیاسی) که به ابزارهای تحلیلی اقتصاد سیاسی آمیخته و به میانجی نگرشی کلان و طبقاتی، به ریشه‌های ناآرامی‌های کنونی بپردازد و در پرتو آن، زمینهها، بنمایههای نیروافزا و ویژگی‌های این روند اعتراضی را به نگرش درآورد.
◄جایگاه زنان در ناآرامی‌های اجتماعی اخیر/ وحیده احمدی
در ناآرامی‌ها و کنشهای اعتراضی که از شهریور ۱۴۰۱ در پی مرگ دختر جوانی در گشت ارشاد روی داد، زنان به صورت بیسابقهای کنشگر میدان بودند. آیا باید این کنشهای اعتراضی را بخشی از جنبش فمینیستی زنان در راستای احقاق حقوق خود دانست؟ چرا زنان در این حد گسترده در این ناآرامی‌ها مشارکت کردند؟ زنان در جمهوری اسلامی چگونه به سوژههای سیاسی معترض و گاه ساختارشکن تبدیل شدهاند؟ این گزارش با نگاهی راهبردی و آسیب‌شناسانه تلاش خواهد کرد به این پرسشها پاسخ دهد.
◄مسئله قومیت و تجزیه‌طلبی در ناآرامی‌های شهریور-مهر ۱۴۰۱/ نوید کلهرودی
پس از فوت مهسا امینی در اواخر تابستان شاهد اعتراضات ادامه‌دار اما پراکنده و فاقد انسجامی در بیشتر نقاط کشور بودیم. کرد بودن مهسا امینی نیز در ابتدا این گمان را تقویت می‌کرد که شاید گروه‌های قوم‌گرا و تجزیه‌طلب در کردستان و حتی گروه‌های پان‌ترک قصد سوار شدن بر این ماجرا را داشته باشند اما مدعای نگارنده این است که اگرچه مانند هر اعتراض/ شورش دیگری به‌خصوص از سال ۱۳۹۶ تاکنون گروه‌های مختلف سیاسی تلاش کردند تا این جریان را به نفع خود مصادره کنند اما در مجموع اعتراضات اخیر اساساً ویژگی‌های قومی و تجزیه‌طلبانه نداشتند و حتی رسانه‌های رسمی نظام و حتی خود مقام معظم رهبری نیز چندان به نشر چنین دیدگاهی نپرداختند.
◄چالش‌های حقوقی سامان‌دهی تجمعات اعتراض‌آمیز در ایران/ پیمان حسنی
تجمع اعتراض آمیز ابزاری در دست مردم برای اعتراض به سیاست‌های دولت‌هاست. این حق چه در اسناد و کنوانسیون‌های بین‌المللی و چه در قوانین اساسی کشورها به عنوان یکی از حقوق شهروندی، متجلی است. بی‌تردید آزادی تجمعات تا زمانی که مسالمت‌آمیز باشد، مورد حمایت دولت‌ها و قوانین اساسی آنها خواهد بود و به محض انحراف از مسیر اصلی خود، با واکنش‌های مقتضی مواجه خواهد شد. در این نوشتار چالش‌های حقوقی سامان‌دهی تجمعات اعتراض در حقوق ایران بررسی شده و در نهایت، توصیه‌های راهبردی در جهت سامان‌دهی بهتر این موارد ارائه خواهد شد.
◄ظرفیتهای فرصتساز ناآرامی‌ها و اعتراضات/ مهدی شاپوری
با وجود اینکه اعتراضات و ناآرامی‌ها ممکن است نظام‌های سیاسی و دولت‌ها را به چالش بکشند، اما ظرفیتهای فرصتسازی نیز در درون خودشان دارند که می‌تواند در راستای کارآمدی و مشروعیت حکمرانی مؤثر باشد. در این نوشتار به ظرفیتهای فرصتساز عام اعتراض و انتقاد برای نظام‌های سیاسی و جوامع با نگاه به ناآرامی‌های اخیر در ایران پرداخته می‌شود.
◄نقش کنشهای گفتاری و رفتاری کارگزاران و نیروهای میدانی در شکل‌گیری و کنترل ناآرامی‌ها/ سعید صادقی جقه
در ماههای اخیر به خاطر تشدید معضلات اقتصادی و انباشت مطالبات مختلف اجتماعی و سیاسی، مدیریت و کنترل میدانی تجمعات اعتراضی به وظیفهای دشوار و خطیر تبدیل شده است. اگرچه نیروهای میدانی حافظ نظم و امنیت، عموماً تلاش می‌کنند تجمعات اعتراضی را با کمترین هزینه و حاشیه امنیتی مدیریت نمایند، اما هنگامی که دایره اعتراضات گسترش می‌یابد، مدیریت آنها نیز پیچیدهتر و دشوارتر می‌شود. مدیریت تجمعات و ناآرامیهایی که پس از فوت مهسا امینی شکل گرفت، از این نظر بغرنجتر است که در این مورد، نهاد انتظامی کشور، اصلی‌ترین مخاطب معترضین بوده است. نوشتار حاضر با تأمل در کنشهای گفتاری و رفتاری مسئولان سیاسی و انتظامی و نیز کنشهای میدانی نیروهای تأمینکننده نظم و امنیت، نقش آن عوامل را در شکل‌گیری و کنترل ناآرامی‌ها جستجو کرده و توصیه‌هایی برای بهبود این عرصهها ارائه نماید.
◄سازوکار‌های ترمیم شکاف معترضان و نظام سیاسی پس از ناآرامی‌های اخیر/ سید‌علی مرندی
ناآرامی‌های اخیر را می‌توان در چارچوب مخالفت با مداخله‌گری حکومت در عرصه سبک زندگی فهم کرد؛ به این معنا که معترضان احساس می‌کنند دولت حوزه خصوصی را به رسمیت نمی‌شناسد و به همین دلیل نیز به آن معترضاند و مصداق بارز این اعتراض را در مسئله «حجاب قانونی» و «گشت ارشاد» پیگیری می‌کنند. اعتراضات اخیر از جهت رادیکالبودن بی‌سابقه است و همین مسئله ضروت ترمیم شکاف‌ها را بیش از پیش روشن می‌سازد. این نوشتار پس از بررسی تفاسیر مختلف از ناآرامی‌ها و مشخصکردن موضع خود نسبت به این تفاسیر، عوامل شکاف را بررسی و راهکارهایی برای ترمیم شکاف میان معترضان و نظام سیاسی ارائه می‌کند.
◄چکمه نو، عقب‌گرد روزآمد سرویس‌های اطلاعاتی نظام سلطه: تحلیلی بر جنبش- اغتشاش شهریور- مهر ۱۴۰۱/ محمد صمدی
جنبش- اغتشاش شهریور- مهر ۱۴۰۱، دست کم دارای دو چهره اساسی است که یک چهره‌ی آن ناشی از متغیرها، عوامل و یا بهتر است بگوییم متأثر از مسائل درون‌سیستمی است و چهره دیگر تحت تأثیر متغیرها، عوامل و یا مسائل برون‌سیستمی قرار دارد. همین‌گونه، چهره‌ای از آن به مسائل بنیادین و ریشه‌ای و راهبردی بازمی‌گردد. چهره دیگر تحت تأثیر عوامل شتاب‌دهنده و چهره نهایی در پوشش نتایج و پیامدها قابل رؤیت و مشاهده است. گزارش حاضر به تبیین این چهرهها می‌پردازد.
◄ناآرامی‌های ۱۴۰۱ و پدیده حمایت بین‌المللی از اعتراضات/ یاسر نورعلی‌وند
شاید برای نخستین بار در تاریخ تحولات سیاسی- اجتماعی ایران است که اعتراضات در کشور به سرعت «جنبه بین‌المللی و جهانی» پیدا می‌کند و در کانون توجه و کنش جامعه بین‌المللی و افکار عمومی جهان قرار می‌گیرد. حمایت‌های بین‌المللی در دو سطح دولتی و غیردولتی به حدی فراگیر و بی‌سابقه است که نمی‌توان تأثیرات و پیامدهای آن را در تحلیل وضعیت موجود ناآرامی‌ها و موقعیت بین‌المللی جمهوری اسلامی ایران نادیده گرفت. از این رو، بررسی این پدیده و تأثیر آن بر اعتراضات و روندهای مرتبط با آن، موضوعی پراهمیت و راهبردی است که محور اصلی گزارش حاضر را تشکیل می‌دهد.
◄چشم‌انداز ناآرامی‌های ۱۴۰۱/ سیدمسعود موسوی
به دنبال مرگ مهسا امینی، ناآرامی‌های فراگیری در کشور صورت گرفت که هنوز با گذشت ۴۰ روز ، این ناآرامی‌ها ادامه دارد. تبیین چرایی وقوع این ناآرامی‌ها و چشماندازی که برای آن می‌توان در نظر گرفت، هدف نوشتار حاضر است. در این راستا برآنیم در این مقاله ضمن بررسی نقش کنشگران مؤثر در این ناآرامی‌ها و پیشرانهای مؤثر در آینده آن، سناریوهای مختلفی را که می‌توان برای آینده این ناآرامی‌ها در نظر گرفت، بررسی کنیم.
◄نگاه دیگران: ناآرامی‌های ایران در نگاه اندیشکده‌های خارجی/ همت ایمانی
در این نوشتار سعی بر آن داریم تا ضمن بررسی دیدگاه‌های مطرحشده در برخی از اندیشکده‌های تأثیرگذار خارجی در خصوص اعتراضات اخیر شهروندان ایرانی، به تجزیه و تحلیل اثرات آن بر سیاست خارجی ایران بپردازیم. در نهایت نیز پیشنهاداتی به تصمیم‌گیران کشور به منظور برون‌رفت از بحران فعلی ارائه خواهد شد.
