ماه‌نگار دیده‌بان امنیت ملی شماره ۱۴۷ – تیر ۱۴۰۳
در شماره ۱۴۷ ماه‌نگار دیده‌بان امنیت ملی می‌خوانید:
* بایسته‌های راهبردی حکمرانی دولت چهاردهم در عرصهٔ اجتماعی- فرهنگی/ مجتبی قلی‌پور
دولت چهاردهم در شرایطی حساس و خطیر، سکان قوهٔ مجریه کشور را به دست می‌گیرد. وضعیت کشور در عرصه‌های مختلف به‌گونه‌ای است که دیگر جایی برای آزمون و خطای سیاستی و راهبردی نیست و از این دولت انتظار می‌رود از همان آغاز کار، راهبردها و جهت‌گیری‌های کلان هدفمند، همه‌جانبه، عالمانه و اندیشیده شده‌ای برای مواجهه با عرصه‌های مختلف حکمرانی در کشور داشته باشد. آنچه در این مقاله می‌آید گزارشی از دو کلان‌روند بنیادین در عرصهٔ اجتماعی- فرهنگی جامعهٔ ایران است که به نوبهٔ خود ده‌ها روند ریز و درشت دیگر را تحت تأثیر قرار می‌دهد و از آنها تأثیر می‌پذیرد. پس از تبیین وضعیت کشور در ذیل هر یک از این روندهای دوگانه، راهبردهای اساسی برای حکمرانی کارآمد و عالمانه در جامعهٔ امروز ایران پیشنهاد شده است.
* بایسته‌های حکمرانی زیست‌محیطی دولت چهاردهم/ مراد کاویانی‌راد
طی چند دهه گذشته برونداد درهم‌تنیدگی و هم‌افزایی رخدادهایی مانند افزایش جمعیت، توسعه ناسازگار با محیط زیست و مدیریت ناکارای منابع طبیعی به تهدید بنیادهای زیستی کشور انجامیده است. آمارها در بخش تهدیدهای پیونددار با آب و خاک، آینده بیمناکی فراروی امنیت کشور و سلامت جامعه گشوده است. دولت چهاردهم در آستانه مدیریت اجرایی کشور قرار دارد. هرگونه کنش معطوف به کشورداری از سوی دولت مستقر، نیازمند شناخت توانش‌های محیطی و ظرفیت‌های جغرافیایی کشور و تهدیدهایی است که متوجه این ظرفیت‌ها و توانش‌هاست. نوشتار پیشِ رو، بر آن است که از دیدگاه حکمرانی زیست‌محیطی، بایسته‌های زیست محیطی فراروی دولت چهاردهم را بررسی و واکاوی کند.
* بایسته‌های حکمرانی کارآمد دولت چهاردهم در حوزه آسیب‌های اجتماعی/ وحیده احمدی
مسئله‌هایی نظیر رشد فزاینده برخی آسیب‌های اجتماعی (در پی تغییرات سریع اجتماعی) به‌رغم تلاش نهادهای سیاست‌گذار برای مهار آنها؛ تأثیر آسیب‌های اجتماعی بر ازهم‌پاشیدگی نظم هنجاری مطلوب نظام سیاسی؛ نقش آسیب‌های اجتماعی در بازنمایی هویت ایرانی به‌گونه متعارض با سنجه‌های نظام اسلامی؛ تکرار راهکارهای بدون نتیجه و صرفاً هزینه‌ساز در این حوزه بدون توجه به تجارب موفق سایر کشورها؛ بی‌اعتنایی به ویژگی چندوجهی‌بودن آسیب‌های اجتماعی و ساده‌نگری در انتخاب راهکارها؛ نبود بودجه و اعتبارات کافی برای طرح‌ها و برنامه‌ریزی‌های مربوط به مقابله مؤثر با آسیب‌ها و درنتیجه ناتمام‌گذاشتن راهکارهای مصوب؛ و ضعف بنیادین در رویکرد پیش‌نگرانه به مقوله آسیب‌های اجتماعی، مهم‌ترین مسائلی است که بر وضعیت کنونی آسیب‌های اجتماعی در کشور سایه افکنده است. این مسائل ظرفیت اثرگذاری بر امنیت اجتماعی را در خود نهفته دارد. با این نگاه، هدف از نگارش این نوشتار، ارائه تصویری شفاف از وضعیت آسیب‌های اجتماعی و بایسته‌های حکمرانی کارآمد در این حوزه است.
* بایسته‌های سیاستگذاری و حکمرانی اتباع خارجی در دولت چهاردهم/ سعید صادقی جقه
از حضور گسترده مهاجران خارجی در ایران نزدیک به نیم قرن گذشته است. با این حال، حکمرانی و مدیریت این گروه از ساکنان ایران‌زمین که اکنون جمعیت قابل توجهی را به خود ا ختصاص داده‌اند، با کاستی‌های اجرایی و غفلت‌های سیاستگذاری همراه بوده است. فقدان یا ناکارآمدی سیاست‌های مرتبط با مهاجران در حوزه‌های مختلف اقتصادی و اجتماعی باعث شده است که جامعه ایرانی به‌طور روزافزونی با رویکرد سلبی با مهاجران مواجه شده و تهدیدهای حضور آنها بر فرصت‌ها پیش بگیرد. در نوشتار پیش رو با تامل در چالش‌ها و آسیب‌های کنونی حکمرانی اتباع خارجی در ایران، توصیه‌هایی برای مواجهه بهینه دولت چهاردهم با این موضوع ارائه شده است.
* بایسته‌های حکمرانی نظام خدمات سلامت در دولت چهاردهم/ گروه مطالعات ایران
امنیت سلامت از ارکان امنیت انسانی بوده و در احساس امنیت عمومی نقشی اساسی دارد. بااینکه روندهای جهانی‌شدن، مفهوم جمعیت ملی را متحول ساخته است اما امنیت سلامت کماکان ازجمله پیش‌نیازهای توسعه پایدار در هر کشور محسوب می‌شود. بحران‌های نوپدید، نظیر شیوع کرونا، هم نشان داد که امنیت سلامت، در اغلب حوزه‌های اقتصادی و اجتماعی مولفه‌ای کلیدی بوده و ضعف یا فقدان آن، فعالیت‌های جوامع را تحت‌الشعاع قرار می‌دهد. در نوشتار حاضر با مرور وضعیت شاخص‌های امنیت سلامت در کشور، اولویت‌های این حوزه بررسی شده و توصیه‌هایی راهبردی برای افزایش کارآمدی در این حوزه پیشنهاد شده است.
* بایسته‌های راهبردی حکمرانی دولت چهاردهم در عرصه آموزش، علم و فناوری/ گروه مطالعات ایران
زیست‌بوم گستردهٔ علم، فناوری و نوآوری در ایران امروز متشکل از سه نظام بزرگ است: نظام آموزش عمومی که در ایران آن را عمدتاً آموزش‌وپرورش می‌خوانند؛ نظام آموزش عالی و بالاخره نظام فناوری و نوآوری که از اواخر دههٔ ۱۳۸۰ به صورت جدی راه‌اندازی شده است و در ایران به صورت مشخص و مجزا از دو نظام قبلی، «زیست‌بوم دانش‌بنیان» خوانده می‌شود. بااینکه این زیست‌بوم گسترده مسئول تأمین مهم‌ترین عنصر توسعه در جهان امروز، یعنی منابع انسانی دانشی و همچنین بخش بزرگی از تولیدات دانش‌بنیان کشور است، در رقابت‌های انتخاباتی سال ۱۴۰۳ تا اندازهٔ زیادی غایب بود. در این گزارش تلاش می‌کنیم با نگاهی آسیب‌شناختی، تصویری بسیار فشرده از وضعیت این زیست‌بوم گسترده و مسائل بنیادینش ارائه دهیم و برخی راهبردهای اساسی را برای حکمرانی در این عرصهٔ گسترده به دولت چهاردهم جمهوری اسلامی ایران پیشنهاد دهیم.
* بایسته‌های حکمرانی فضای مجازی در دولت چهاردهم/ سید مسعود موسوی
فضای مجازی یکی از مهم‌ترین اولویت‌های دولت چهاردهم خواهد بود. با توجه به انباشت مطالبات و نارضایتی بخش مهمی از جامعه از وضعیتی که امروزه بر فضای مجازی حاکم است، سامان‌بخشی به این عرصه از مهم‌ترین وظایف دولت چهاردهم خواهد بود. در این مقاله ضمن بررسی وضعیت کنونی فضای مجازی در کشور و چالش‌هایی که در این خصوص وجود دارد به برخی از اقدمات و راهبردهایی که لازم است مورد توجه قرار گیرد، پرداخته شده است.
* بایسته‌های سیاست خارجی در نظم بین‌المللی کنونی/ مهدی شاپوری
بسیاری از کارشناسان معتقدند که نظام بین‌الملل در حال گذار است. اما این نه به معنای اجتناب‌ناپذیری شکل‌گیری نظمی جدید است و نه به معنای افول غرب به‌ویژه آمریکا. برخی معتقدند که با وجود افزایش اعوجاجات و کژتابی‌هایی در نظم بین‌المللی پس از جنگ سرد و تغییراتی نسبی در «توزیع توانمندی‌ها» به‌عنوان مهم‌ترین شاخص نشان‌گر شکل نظم بین‌المللی، آمریکا همچنان تنها ابرقدرت نظام بین‌الملل است و غرب، بیشترین توانمندی‌ها و ابزارهای اعمال قدرت در نظام بین‌الملل را دارد. در مقابل، عده‌ای نیز معتقدند که در نتیجهٔ آشفتگی جهانی و رقابت استراتژیک میان قدرت‌های بزرگ، نظم تک‌قطبی در حال جایگزینی با نظمی چندقطبی است. در وضعیت گذار در نظام بین‌الملل، بهتر است سیاست خارجی کشور فراتر از رقابت‌های استراتژیک میان قدرت‌های بزرگ و ائتلاف‌ها و قطب‌بندی‌های بین‌المللی، بر مبنای ارتقای منافع ملی و جایگاه کشور با کاهش حداکثری تنش‌ها و چالش‌ها و بهره‌گیری از فرصت‌های همکاری و تعامل در جهان استوار باشد.
* رقابت راهبردی قدرت‌های بزرگ و چگونگی مواجهه با آن در دولت چهاردهم/ علیرضا ثمودی
انتشار اسناد راهبردی از سوی قدرت‌های بزرگ در سال‌های اخیر از شکل‌گیری رقابت راهبردی میان قدرت‌های بزرگ در مناطق و حوزه‌های مختلف حکایت دارد. در این میان، درصورت اتخاذ یک رویکرد منطقی و مبتنی بر تأمین منافع ملی، جمهوری اسلامی ایران می‌تواند از شکاف‌های موجود میان قدرت‌های بزرگ در راستای تأمین منافع ملی خود استفاده کند؛ مشروط بر آنکه سیاست متوازن در عرصه سیاست خارجی را در دستور کار خود قرار دهد.
* سیاست همسایگی و منطقه‌ای ایران؛ بایسته‌ها و الزامات/ یاسر نورعلی‌وند
حوزه همسایگی و منطقه‌ای از جمله مناطق راهبردی در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران است. با وجود تمرکز دولت سیزدهم بر این حلقه از سیاست خارجی و پیشبرد عادی‌سازی با شماری از کشورهای همسایه و منطقه، دستاوردها به‌ویژه در زمینهٔ توسعه و تعمیق همکاری‌های راهبردی و ساختارمند، آنگونه که مورد انتظار بوده، محقق نشده است. ازاین‌رو نقطه تمرکز گزارش حاضر توجه به بایسته‌ها و الزاماتی است که به دولت جدید کمک می‌کند سیاستی در پیش گیرد که بتواند گام‌هایی عملی و مؤثری در جهت راهبردی‌کردن و ساختارمندسازی مناسبات با کشورهای همسایه و منطقه و تحقق اهداف و منافع ملی کشور بردارد.
* دولت چهاردهم و پرونده هسته‌ای ایران/ عبداله قنبرلو
باوجود گذشت بیش از دو دهه از آغاز مناقشه هسته‌ای ایران، پرونده فعالیت‌های هسته‌ای همچنان به عنوان یکی از متغیر مهم در روابط خارجی و امنیت ملی این کشور عمل می‌کند. طی هفته‌های اخیر، موج تازه‌ای از فشارهای غرب بر ایران تحت اتهام نقض توافق هسته‌ای جریان یافته که در صورت تداوم ممکن است بر تنش در روابط ایران و غرب دامن بزند. به نظر می‌رسد توافق هسته‌ای سال ۲۰۱۵ پس از چند سال کش‌وقوس به مراحل سرنوشت‌سازی رسیده است. بر این اساس، درک ابعاد مختلف مسئله و اتخاذ تصمیمات مناسب در قبال آنها بسیار بااهمیت است.
* بازدارندگی و وادارندگی جمهوری اسلامی ایران در حوزه امنیتی- دفاعی/ محسن مرادیان
نظریه بازدارندگی یکی از نظریات مبتنی بر واقع‌گرایی در عرصه بین‌الملل است که عمدتاً پس از جنگ جهانی دوم و با تضعیف آرمان‌گرایی، مورد توجه نظریه‌پردازان مسائل راهبردی قرارگرفته است. این نظریه در روابط بین‌الملل بر قدرت به عنوان مؤلفه اصلیِ تبیین‌کننده روابط بین کشورها تأکید داشته و ضمن رد نظرات ایده‌آلیستی، بر این باور است که میزان بازدارندگی کشورها، تأثیر مستقیم بر امنیت ملی آنها دارد. در این راستا برخی مدعی‌اند در سال‌های اخیر توان بازدارندگی و وادارندگی جمهوری اسلامی ایران کاهش یافته و جمهوری اسلامی نتوانسته دشمنان خود را به آن سطح از بازدارندگی وادارد که تهدید جدی علیه آن نباشند. مقاله حاضرضمن بررسی و تجزیه تحلیل این موضوع، تلاش دارد دلایل تغییر در سطح بازدارندگی ایران را تبیین و پیشنهادهایی برای بهبود آن ارائه نماید.
* رژیم صهیونیستی و مسئله فلسطین؛ راهبردها و راهکارهای بایسته دولت منتخب در ایران/ گروه مطالعات روابط بین‌الملل
این نوشتار به مهم‌ترین مسئله‌هایی که جمهوری اسلامی ایران از سوی رژیم صهیونیستی و نیز در قبال مسئله فلسطین با آنها روبرو شده است، می‌پردازد. نتیجه‌ای که از نوشتار حاضر می‌توان گرفت، آن است که در برهه کنونی و با توجه به مسئله‌های موجود، پویایی، ابتکار عمل، دیپلماسی هوشمند و هدفمند و پیشبرد بازدارندگی سیاسی، بایسته‌های سیاستگذاری موفق در این حوزه هستند.
* دولت آینده آمریکا و دستورکارهای دولت جدید ایران/ محمود یزدانفام
انتخابات ریاست جمهوری در ایران و امریکا فرصتی برای بازبینی سیاست‌های پرهزینه در برابر هم است. انتخابات ایران در ۸ تیر و انتخابات امریکا در ۱۵ آبان برگزار می‌شود. رئیس جمهور جدید ایران با مسائل مشکلات گوناگونی در عرصه داخلی و بین‌المللی روبرو است. تحریم‌های ظالمانه یکی از مهم‌ترین آن‌هاست که پیامدهای سنگینی بر همه بخش‌های کشور دارد. این گزارش با در نظرگرفتن انتخابات امریکا تلاش می‌کند، راه‌های برون رفت از تحریم‌های امریکا را طرح و سیاستی که می‌تواند برای ایران مفید باشد، را تشریح نماید.
