ماه‌نگار دیده‌بان امنیت ملی – شماره ۱۴۶ – خرداد ۱۴۰۳
در شماره ۱۴۶ ماه‌نگار دیده‌بان امنیت ملی می‌خوانید:
◀ گذار از اقتصاد رانتیر به اقتصاد اجتماعی: فرایندها، الزامات و پیامدها/ محمد هادی راجی
با مطالعهٔ صور تحول منابع درآمد و قدرت دولت‌ها در ایران می‌توان سه دوره را مشاهده کرد: دورهٔ نخست با محوریت کنترل منابع و توزیع آب قابل‌تعریف است. دورهٔ دوم مربوط به نفت است و هم‌زمان با پیدایش نفت در ایران شروع شد. دورهٔ سوم را می‌توان دورهٔ خلق پول بدون پشتوانه دانست. فشار تحریم‌ها و عدم کارآمدی سه دورهٔ گذشته باعث پدیدارشدن فرصتی تاریخی در جهت گذار از اقتصاد هیدروکربنیسم به دورهٔ چهارمی تحت عنوان اقتصاد اجتماعی با محوریت مالیات شده است. در این نوشتار سعی شده است فرایندها، الزامات و پیامدهای این گذار احتمالی در محیط امنیت ملی مورد پردازش قرار بگیرد.
◀ مالیات و امنیت ملی: هشداری برای مالیات‌ستانی مسئولانه در ایران/ ریحانه نادری‌نژاد
جمهوری اسلامی ایران در دههٔ پنجم حیات خود ناگزیر برای بازگشت به آرمان انقلابی و توسعه‌گرای استقلال از درآمدهای نفتی شده است. در عمل منبع تأمین مالی دولت، مهم‌ترین رکن تعیین‌کننده ماهیت دولت شناخته می‌شود که اقتضائات فراگیری در ابعاد مختلف حکمرانی ملی دارد. با این جهت‌گیری، دولت مجبور به تغییر بنیادینی شده است؛ لذا، این سؤال اساسی مطرح است که چگونه ایران می‌تواند بدون به خطر انداختن امنیت سیاسی و ملی، اتکای خود به درآمدهای نفتی را کاهش داده و درآمدهای مالیاتی را جایگزین آن کند؟
◀ آسیب‌شناسی سه الگوی مقابله با فساد در ایران/ سیدعلی مرندی
فساد، یکی از اَبَرچالش‌های نظام حکمرانی ایران است که برای مقابله با آن الگوهای مختلفی وجود دارد. برخی افراد افشاگری را دنبال می‌کنند، برخی بر مقابله قضایی تأکید دارند و شماری دیگر اصلاح نظامات حکمرانی را دنبال می‌کنند. این نوشتار ضمن ارزیابی و آسیب‌شناسی هر سه الگو، در نهایت بایسته‌هایی راهبردی را در مواجهه با فساد پیشنهاد می‌دهد.
◀ اعتراض افغان‌ها در پاریس؛ درس‌هایی برای مدیریت اتباع خارجی در ایران/ سعید صادقی جقه
متعاقب جان‌باختن سه مهاجر افغان در یک حادثه آتش‌سوزی در شهر پاریس در اردیبهشت گذشته، تعدادی از مهاجران و پناهندگان افغان در این شهر تجمعی اعتراضی برگزار کردند که خشونت‌هایی را به دنبال داشت و پس از مقداری تخریب و بی‌نظمی در محل برگزاری تجمع، توسط پلیس فرانسه کنترل گردید. نوشتار حاضر با نگاهی اجمالی به این رخداد، زمینه‌های این‌گونه تجمعات در ایران را بررسی کرده و توصیه‌هایی برای مواجهه مناسب با آنها ارائه نموده است.
◀ اعتراضات دانشجویی در آمریکا: ماهیت، ابعاد و آموزه‌ها/ مجتبی قلی‌پور
اعتراضات کوچکی که اواسط آوریل ۲۰۲۴ (اواخر فروردین ۱۴۰۳) با حضور کمتر از ۱۰۰ دانشجو در دانشگاه کلمبیا آغاز شد، تا اواخر اردیبهشت به بیش از ۱۰۰ دانشگاه در ایالات متحده و برخی کشورهای دیگر جهان گسترش یافت. با این‌همه، هنوز دربارهٔ ماهیت این اعتراضات رویکرد واحدی وجود ندارد. به نظر می‌رسد در ایران هم نوعی ابهام و گاه بدفهمی در مورد این اعتراضات و شیوهٔ مواجههٔ فکری، سیاستی و راهبردی با آنها وجود دارد. این مقاله می‌کوشد از شدت این ابهام بکاهد، برخی بدفهمی‌های احتمالی را گوشزد کند، برخی درس‌های این اعتراضات را برای تقویت امنیت داخلی کشور استخراج کند، و تا جایی که امکان دارد خطوط کلی شیوهٔ مواجهه با این اعتراضات و رویدادهای مشابه پس از این را پیشنهاد دهد.
◀ حکمرانی فضای مجازی و محافظت از داده‌ها و حریم شخصی کاربران؛ ضرورت‌ها و بایدها/ سید مسعود موسوی
تصویب پیش‌نویس لایحه محافظت از داده‌ها و حریم شخصی کاربران در فضای مجازی در هیئت دولت طی ماه گذشته و اعلام ارسال آن به مجلس شورای اسلامی، رخداد مهمی بود که در عرصه حکمرانی فضای مجازی کشور اتفاق افتاد. حفاظت از حریم شخصی و داده‌های شخصی کاربران موضوعی است که در دوره دولت‌ها و مجالس گذشته معطل مانده و امید است با تبدیل این لایحه به قانون،گام مهمی در قانون‌مند کردن فضای مجازی کشور برداشته باشد. علیرغم، مزایا و نکات مثبتی که در این لایحه وجود دارد، برخی کاستی‌ها و ایرادات نیز از سوی کارشناسان درباره آن مطرح شده است. در این مقاله، ضمن بررسی الزامات و ضرورت تدوین قانون حفاظت از داده‌های شخصی کاربران فضای مجازی، برخی چالش‌ها و موانعی نیز که در این زمینه وجود دارد مورد بررسی قرار گرفته است.
◀ پروژه انسداد مرزهای شرقی: چالش‌ها و مسائل/ محسن مرادیان
در اردیبهشت ۱۴۰۳ معاون امنیتی- انتظامی وزارت کشور اعلام نمود دولت برای انسداد مرزها توسط نیروهای مسلح، هزینهٔ سه میلیارد یورویی طی پنج سال در نظر گرفته است. هدف از اجرای این طرح، «ارتقاء امنیت کشور» و «جلوگیری از قاچاق انسان و سلاح» با دیوارکشی و فنس‌کشی عنوان شده است. در این طرح، اولویت در انسداد مرزها مربوط به مسیرهایی است که از طریق آنها قاچاق انسان و اسلحه انجام شده و مرز افغانستان بخشی از این اولویت است.
◀ کریدور راه توسعه و تأثیر آن بر معادلات منطقه و منافع ایران/ حامد مهربان
کریدور راه توسعه، از جمله کریدورهای ترانزیتی مهمی است که در صورت اجرا شدن می‌تواند اثرات زیادی بر مسیرهای ترانزیتی در منطقه داشته باشد. این کریدور می‌تواند رقیبی جدی برای کریدور شمال – جنوب ایران داشته باشد و عملاً تمام مزیتهای آن را از بین ببرد. نظر به اهمیت این موضوع، در این مقاله ضمن بررسی ویژگیها و چالش‌های این پروژه، تأثیر کریدور توسعه بر جایگاه ترانزیتی کشورمان و راهبردهایی که می‌توان در این خصوص اندیشید مورد بررسی قرار گرفته است.
◀ توافق امنیتی نوین عربستان سعودی و آمریکا: ابعاد، اهداف و چالش‌های احتمالی/ علی اکبر اسدی
در حالی که جنگ غزه همچنان تداوم دارد، دولت بایدن در پی انجام ابرتوافقی در سطح منطقه‌ای است تا بتواند به ایجاد ترتیبات سیاسی و امنیتی نوینی بر پایه واقعیت‌های جدید غرب آسیا بپردازد. دستیابی به توافق نوین امنیتی با عربستان به ازای عادی‌سازی روابط ریاض با رژیم صهیونیستی یکی از محورهای اصلی این ابرتوافق محسوب می‌شود. هر چند شراکت راهبردی عربستان با آمریکا بیش از هفت دهه سابقه دارد، اما رهبران سعودی در پی آن هستند تا با مجموعه جدیدی از توافقات به تضمین امنیتی مطمئن‌تری دست یابند. با این حال چالش‌های جدی پیش‌روی توافق امنیتی تحقق آن را با دشواری‌ها و پیچیدگی‌های بسیاری مواجه می‌کند.
◀ بازامنیتی‌سازی جمهوری اسلامی ایران: نشانه‌ها، پیامدها و راهکارهای مقابله با آن/ یاسر نورعلی‌وند
پس از نزدیک به یک دهه و با تحولاتی که در سال‌های اخیر رخ داده است، نشانه‌هایی وجود دارد که نشان می‌دهد ایالات‌متحده و متحدان آن یکبار دیگر در مسیر امنیتی‌سازی ایران قرار گرفته‌اند. با این تفاوت که این بار کارزار امنیتی‌سازی صرفاً محدود به مسئله هسته‌ای نیست بلکه با معرفی ایران به عنوان یک “تهدید همه‌جانبه” برای امنیت منطقه و بین‌الملل، در پی “امنیتی‌سازی جامع از جمهوری اسلامی ایران” است. با توجه به اهمیت راهبردی این موضوع، گزارش حاضر در پی پاسخ به این سوالات کلیدی است که اولاً وجوه امنیتی‌سازی جامع ایران کدامند؟ و صرفاً جمهوری اسلامی ایران برای مقابله با این کارزار جدید می‌باید چه راهکارها و اقداماتی در پیش گیرد.
◀ انتخابات ریاست جمهوری آمریکا و چشم‌انداز آن/ محمود یزدان فام
انتخابات آمریکا در ۱۵ آبان برگزار می‌شود. در حال حاضر ۵ نامزد با همدیگر رقابت می‌کنند که دو رقیب اصلی دونالد ترامپ و جو بایدن است. رقابت بسیار نزدیک و شانه به شانه است. عوامل زیادی در سرنوشت انتخابات نقش دارد. این گزارش با استفاده از نظرسنجی‌های صورت گرفته به بررسی مهم‌ترین متغیرهای موثر پرداخته و تلاش می‌کند توصیف دقیقی از چشم‌انداز سیاسی آمریکا ارائه دهد.
◀ تحولات جنگ اوکراین: تقویت سناریوی درگیری مستقیم روسیه و غرب/ مهدی شاپوری
نشانه‌های گذار به درگیری مستقیم میان روسیه و غرب در جنگ اوکراین تقویت شده است. پیشروی‌های میدانی روسیه، اظهارنظرهای برخی مقام‌های غربی مبنی بر لزوم منتفی‌نبودن اعزام نیرو به اوکراین، امضای توافق‌نامه‌های امنیتی میان برخی کشورهای غربی با اوکراین، تصویب حمایت‌های مالی و نظامی از اوکراین در اروپا و آمریکا، ارسال تسلیحات جدید به اوکراین از سوی غربی‌ها و رزمایش هسته‌ای روسیه از جمله نشانه‌های مهم این گذار هستند. در مجموع، شرایط برای مصالحهٔ سیاسی دشوارتر از قبل شده و اقدامات متقابل روسیه و غربی‌ها، احتمال درگیری مستقیم میان آنها را افزایش داده است. برگزاری رزمایش سلاح‌های تاکتیکی هسته‌ای نشان می‌دهد که مسکو در پی بالابردن آستانهٔ تنش با استفاده از مهم‌ترین گزینهٔ در دسترس خویش، به‌منظور هشدار به غرب دربارهٔ پیگیری سیاست تحمیل شکست استراتژیک به روسیه و احیای معادلهٔ بازدارندگی و ثبات استراتژیک است.
◀ نگاه دیگران: نگاه رسانه‌ها و اندیشکده‌های غربی به احتمال تغییر دکترین هسته‌ای ایران/ علیرضا ثمودی
سخنان برخی شخصیت‌های داخلی در مورد امکان تغییر در دکترین هسته‌ای جمهوری اسلامی ایران و البته سفر رافائل گروسی مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به تهران و گفتگو با مقام‌های ارشد ایران با هدف احیای بیانیه مشترک ۴ مارس ۲۰۲۳ بار دیگر موضوع هسته‌ای ایران را در کانون توجه رسانه‌ها و اندیشکده‌های غربی قرار داده است. رصد مطالب منتشرشده نشان می‌دهد هم‌اکنون موجی شکل گرفته است که در آن مسئله فتوای مقام معظم رهبری در مورد ممنوعیت استفاده از سلاح هسته‌ای مورد تردید قرار گرفته است تا بدین ترتیب بستر لازم برای تحت فشار قرار دادن بیشتر ایران و در نهایت بازامنیتی‌کردن آن فراهم شود.
◀ کتاب ماه: معرفی کتاب «مبانی نظری امنیت داخلی»/ پیمان حسنی
تأمین امنیت داخلی، مهم‌ترین وظیفه دولت‌هاست که از زمان شکل‌گیری دولت-ملت‌ها انجام شده است. امنیت داخلی کشورها در سال‌های اخیر، با تهدیدات مخاطره‌آمیز زیاد و متنوعی مواجه بوده است. تهدیدات تروریستی، مخاطرات زیست محیطی، گسترش بیماری‌های فراگیر، حملات سایبری و خشونت‌های قومی و… مصادیق مهم‌ترین تهدیدات ناظر به امنیت داخلی هستند. شناخت دقیق این تهدیدات و سیاست‌گذاری مناسب برای مقابله با آنها، امری ضروری است. در این نوشتار، به معرفی کتاب «مبانی نظری امنیت داخلی» پرداخته می‌شود تا در تحقق این مهم، مفید واقع شود.
