ماه‌نگار دیده‌بان امنیت ملی – شماره ۱۲۶ – مهر ۱۴۰۱
در شماره ۱۲۶ ماه‌نگار دیده‌بان امنیت ملی می‌خوانید:
◄شورش بازنمایی‌ناپذیرها: جستاری برای فهم رخداد نسلی در ایران/ فرزاد پورسعید
این تحلیل به تبیین مسئله محوری و اصلی نسل جدید که در اصطلاح نسل دهه هفتادی و دهه هشتادی نامیده می‌شود و پیامد آن برای ایران امروز و فردا می‌پردازد. نویسنده در این تحلیل بر آن است که مسئله محوری این نسل در جامعه کنونی ایران، بازنمایی‌ناپذیری یا امتناع بازنمایی در گفتمان مسلط است که مهم‌ترین ابزار بازنمایی آن، رسانه ملی یا رسانه رسمی است. پیامد این مسئله، در صورت تداوم، شورش فراگیر بخش مهمی از این نسل علیه تمامی ابژه‌های نسلی متبلور در سبک زندگی بازنمایی‌شده در گفتمان مسلط است که می‌تواند حتی به شورش سیاسی علیه سیاست حاکم یا امر مسلط نیز بیانجامد و از این رو، به احتمال بسیار، رخداد نسلی در آینده ایران از جنس رخداد سیاسی خواهد بود.
◄مسئله حجاب در آیینهٔ مفهوم «عقل دولت»/ حمید ملک‌زاده
سیاست گذاری و تنظیم گری متعاقب آن باید بر چه مبنایی استوار باشد؟ این یادداشت کوتاه مقدمه‌ای نظری را برای پاسخ دادن به این پرسش بنیادین فرآهم آورده است. نویسنده در این یادداشت تلاش کرده تا این مسئله را مورد بررسی قرار دهد که هر شکلی از سیاست‌گذاری و تنظیم گری متعاقب آن در دولت‌های جدید، بدون توجه به محتوای مشروعیت‌بخش دولت، باید بر مفهوم عقل دولت استوار باشد. عقل دولت نوعی خِرَدِ معطوف به نگاهداشت دولت است. نویسنده تلاش کرده تا مسئله حجاب را از این چشم انداز مورد بررسی قرار داده و در نهایت راه‌کارهای عملی مواجهه با بحران‌های سیاسی ممکن میان مردم و دولت را با هدف مدیریت کردن آنها و جلوگیری از تبدیل شدن این بحران‌ها به بحران‌های امنیتی که تمامیّت دولت را به خطر می‌اندازند ارائه کند.
◄کالبدشناسی ناآرامی‌های شهریور- مهر ۱۴۰۱/ گروه مطالعات ایران
در این گزارش به تبیین ویژگی‌های ناآرامی‌های شهریور- مهرماه ۱۴۰۱، بر مبنای جامعه‌شناسی جنبش‌ها/ شورش‌های اجتماعی و بایسته‌های مواجهه و مدیریت این رخداد می‌پردازیم. ویژگی‌های جامعه‌شناختی ناآرامی‌های شهریور- مهرماه ۱۴۰۱ را می‌توان حداقل در شش مورد مشخص خلاصه کرد. این ویژگی‌ها به ترتیب عبارتند از نسلی‌بودن عاملیت رخداد، نوسان بین کنش جنبشی و کنش شورشی، فرامادی‌گرایی، نوسان بین خشم و امید، فرصت‌شناسی سیاسی/راهبردی و افقی‌بودن.
◄عوامل کاهش سرمایۀ اجتماعی نظام در سال‌های اخیر و پیامدهای آن برای ثبات سیاسی/ سلمان صادقی‌زاده
سرمایهٔ اجتماعی نظام‌های سیاسی را می‌توان برآیند سه عنصر اعتماد عمومی، هنجارهای اجتماعی و شبکه‌های اجتماعی دانست، به طوری که تقویت عناصر یادشده به افزایش سرمایهٔ اجتماعی نظام و تضعیف آنها به کاهش سرمایهٔ اجتماعی آن می‌انجامد. این در حالی است که جمهوری اسلامی ایران امروز روندی فرسایشی در عناصر سه‌گانهٔ یادشده را تجربه می‌کند. نوشتار پیش رو می‌کوشد با بهره‌گیری از تحلیل سیستمی ایستون دلایل این امر را نشان دهد و پیامدهای آن بر ثبات سیاسی را بکاود. در پایان، نوشتار حاضر می‌کوشد با استفاده از آموزه‌های جامعه‌شناسی کنش، به آسیب‌شناسی وضع موجود بپردازد و راهبردهایی را به منظور ترمیم و اصلاح رویه‌های جاری ارائه کند.
◄بازنمایی خواسته‌ها و اعتراضات اجتماعی در عزاداری‌های محرم/ سیدمسعود موسوی
عزاداریها و برگزاری آیینهای سوگ برای بزرگان دین و به ویژه سوگواریهای محرم از مهم‌ترین عناصر شکلدهندۀ هویت شیعی است. این مراسم از مهم‌ترین علل مانایی و تقویت مذهب شیعه در طول تاریخ بوده است. نظر به اهمیت و جایگاه مراسم عزای حسینی در گفتمان جمهوری اسلامی ایران، در مقاله حاضر برآنیم ضمن مرور تحولات عزاداری‌های محرم امسال، حواشی‌ای که وجود داشت را از رویکردی ایجابی بررسی کنیم.
◄بازتاب‌های امنیتی- جغرافیایی پاییز خشک امسال در کشور/ مراد کاویانی‌راد
طی چند دهه گذشته در سرزمین کم بارش و خشک ایران میزان مصرف آب بر جایگزینی آن، پیشی گرفته است. بازتاب این وضعیت در افت گسترده تَراز آبخوان‌ها، فرونشست زمین، کاهش آب‌دهی چاه‌ها و تنش‌های فزاینده اجتماعی نمود یافته است. این در حالی است که کشور طی دو سال آبی گذشته به‌شدت درگیر کاهش بارش و بحران آب بوده و تنش‌های اجتماعی پیونددار با آن در نواحی‌ای که تا پیش از این، کمبود آب آشامیدنی نداشتند گسترش یافته است. بر بنیاد پیش‌بینی‌ها، در پاییز سال آبی پیش رو نیز کشور درگیر خشک‌سالی خواهد بود. بر پایه روندشناسی دگرگونی‌های جغرافیایی و امنیتی سال‌های گذشته در سال آبی جدید، کشور این بار نیز درگیر چالش‌های اجتماعی، اقتصادی و زیست‌محیطی در مقیاسی کلان‌تر خواهد بود. نوشتار پیشِ رو بر آن است که بازتاب‌ها و پیامدهای جغرافیایی- امنیتی پاییز خشک امسال در کشور را بررسی و واکاوی کند.
◄احیای دریاچه ارومیه: بازدارنده‌ها، پیامدها و بایسته‌ها/ گروه مطالعات ایران
خشکیدن دریاچه ارومیه بیش هر چیز، برونداد ادراک محیطی کارگزاران و دستگاه‌های ناکارآمد اجرایی در مقیاس ملی و استانی است که امروزه به جای پاسخ‌گویی به فرافکنی روی آورده‌اند و راه‌کاری هم برای برون‌رفت وضعیت کنونی به دست نداده‌اند. احیای دریاچه ارومیه در درجه نخست نیازمند بازنگری کامل در منش و کنش دست‌اندرکاران در بخش‌های قانون‌گذاری و عدم دخالت جریان‌های سیاسی (به‌ویژه نمایندگان حوزه‌های انتخابیه درگیر در بخش تخصیص حقابه) و مناسبات دستگاه‌های اجرایی به‌ویژه وزارت کشاورزی، وزارت نیرو و سازمان محیط‌زیست به صورت سخت‌افزاری و نرم‌افزاری است.
◄آسیب‌شناسی مدیریت مرز در جمهوری اسلامی ایران/ محسن مرادیان
مدیریت مناسب و کارآمد مرزها، در اجرای سیاست حسنهمجواری و اعمال حاکمیت دولتها نقش کلیدی ایفا می‌کند. پیچیدگی مدیریت مسائل مرزی در عصر کنونی، ضرورت توجه به ابعاد گوناگون آن را خصوصاً از بعد امنیتی و اقتصادی بیشتر نمایان می‌سازد. مدیریت مرز دارای مؤلفه‌های مختلف بوده و نیازمند هماهنگی و همکاری همه نهادها و سازمانهایی است که در این امر مشارکت دارند. این یک مأموریت ملی است که بر عهده سازمانهایی نظیر مرزبانی، گمرک، سازمان حملونقل و پایانههای کشور، وزارت بهداشت، وزارت جهاد کشاورزی، وزارت نفت و… گذاشته شده است.
◄الگوی مدیریت اتباع خارجی در ایران: چالش‌ها و راهکارها/ محمد فیروزی
با توجه به‌گسترش و افزایش روزافزونِ مهاجرت‌های بین‌المللی و تأثیر این مهاجران بر همهٔ ابعاد حیات اجتماعی کشورهای میزبان، چگونگی مدیریت و سامان‌دهی آنان در کشورهای مهاجرپذیر به‌یکی از جدی‌ترین مباحث کشورداری و سیاست‌گذاری تبدیل شده است. از آنجا که جمهوری اسلامی ایران نیز در میان بزرگ‌ترین کشورهای مهاجرپذیر جهان شناخته می‌شود، هدف اصلی این مقاله، بررسی چالش‌ها و آسیب‌های الگوهای مدیریت اتباع خارجی در ایران است. تلاش می‌کنیم ضمن معرفی الگوهای مدیریتی موجود، چالش‌ها و آسیب‌های این الگوها را شناسایی کرده و راهکارهایی در قالب پیشنهادهای راهبردی، به مسئولان و سیاست‌گذاران کشور ارائه کنیم.
◄بن‌بست سیاسی در عراق و بحران وحدت در میان شیعیان/ امین پرتو
ماه گذشته، عراق شاهد یکی از بی‌سابقه‌ترین بحران‌های سیاسی تاریخ این کشور و درگیری داخلی میان گروه‌های سیاسی شیعی با یکدیگر بود. جریان صدر در واکنش به تشکیل نشدن دولت خود و عدم انحلال مجلس پس از استعفای نمایندگانش، اقدام به تصرف بخشی از ساختمان‌های حکومتی در منطقه سبز بغداد کرد. در ادامه درگیری مسلحانه خونینی با ده‌ها کشته میان هواداران مقتدی صدر با گروه‌هایی از حشد الشعبی نه فقط در بغداد، که در شهرهای دیگری همچون بصره و ناصریه رخ داد. با استعفای آیت‌الله کاظم حائری از مرجعیت و بیانیه او که اشاره به عدم صلاحیت مقتدی صدر در ورود به سیاست داشت، مشاهده ناتوانی طرفداران صدر در انجام اقدام مسلحانه و براندازانه و در نهایت فشارهای پنهان سنگینی که از داخل و خارج عراق به صدر وارد شد، موقتاً نیروهای هوادار او به فرمان وی از سطح خیابان عقب‌نشینی کردند. بحران ظاهراً دیگربار به شکل موقتی خاتمه یافته اما هیچ مشکل سیاسی حل نشده است. این گزارش تلاش می‌کند پس از توضیح وضعیت کنونی عراق، به دو پرسش پاسخ دهد: سیاست ایران در عراق در آیینه تداوم بن‌بست سیاسی در عراق چیست؟ منافع کوتاه و بلندمدت ایران چیست و باید از چه الزاماتی پیروی کند؟
◄موقعیت و منافع جمهوری اسلامی ایران در سوریه در پرتو اقدامات بازیگران چهارگانه/ گروه مطالعات بین‌الملل
طی چند ماه گذشته رژیم صهیونیستی به طرزی بی‌سابقه بر تعداد و شدت حملات هوایی خود به سوریه افزوده است. این حملات هم‌زمان با چند مورد بمباران هوایی سوریه از سوی آمریکا بود. درحالی‌که روسیه همچنان درگیر جنگ تمام‌عیار در اوکراین است، مسئله احتمال کاهش حضور نظامی مسکو در سوریه به تهدیدی هم برای دولت سوریه و هم برای نیروهای مقاومت بدل شده است. ترکیه نیز کماکان قصد دارد تا مناطق دیگری از نوار شمالی سوریه را اشغال کند. اقدامی که رئیس‌جمهوری کنونی ترکیه هم برای نشان دادن یک دستاورد سیاست خارجی و هم برای استقرار آوارگان سوری داخل ترکیه در این منطقه حائل جدید به آن نیاز دارد تا برای انتخابات آتی ریاست جمهوری این کشور، برگ‌های برنده بیشتری در دست داشته باشد. موقعیت راهبردی ایران در سوریه در این میان چگونه است؟ منافع ایران چیست؟ ایران با توجه به تحولات کنونی و افق پیش رو و تأثیرات مسائل هم‌پیوند منطقه‌ای و جهانی (نزدیک شدن هر چه بیشتر اعراب و ترکیه به رژیم صهیونیستی، ادامه کشمکش هسته‌ای، وضعیت اقتصادی خود، اقدامات رژیم صهیونیستی و وضعیت روسیه) باید چگونه مسئله سوریه را مدیریت کند؟
◄ایده «فرزندان ابراهیم»: نمودها و دلالت‌های آن برای جمهوری اسلامی ایران/ وحیده احمدی
این نوشتار ایده «فرزندان ابراهیم» را به عنوان یکی از راهبردهای مهم رژیم صهیونیستی برای خروج از انزوا و حضور تأثیرگذار در منطقه بررسی می‌کند. ایده و طرح «فرزندان ابراهیم» نه تنها بنیان معرفتی و گفتمانی توافقات ابراهیم در قالب یک رخداد سیاسی است بلکه پیش‌برنده‌ای کارآمد برای آن بوده که تأثیر بسیاری در ایجاد، دوام و استمرار این رخداد سیاسی گذاشته و خواهد گذاشت. درحالی‌که «توافقات ابراهیم» از زمان اعلام تاکنون مرکز ثقل توجه سیاست‌گذاران، تصمیم‌گیران و پژوهشگران کشور قرار گرفته، ایده و طرح «فرزندان ابراهیم» به دلیل نبود آگاهی و عدم شناخت وجوه آن همچنان در جامعه سیاست‌گذاری کشور مغفول مانده است. گزارش پیش رو، این ایده و طرح را بررسی کرده و تلاش می‌کند تا نمودها و دلالت‌های آن را برای جمهوری اسلامی ایران مطرح کند.
◄سناریوهای اصلی انتخابات نوامبر ۲۰۲۲ اسرائیل و پیامدهای آن بر تقابل با ایران/ منصور براتی
پنجمین انتخابات پارلمانی پیاپی رژیم اسرائیل طی کمتر از ۴ سال در حالی در نوامبر ۲۰۲۲ برگزار می‌شود که تقابل ایران و این رژیم به سطوح جدیدی رسیده است. با شکل‌گیری کابینه موسوم به تغییر در ژوئن ۲۰۲۱ با محوریت «یائیر لاپید» و «نفتالی بنت» در یک سال گذشته سیاست تل‌آویو علیه تهران دستخوش تغییرات مهمی نسبت به دوره ۱۲ ساله بنیامین نتانیاهو شده است. تشدید سیاست خرابکاری در تأسیسات هسته‌ای و ترور دانشمندان و مقامات حوزه هسته‌ای و نیز حملات سایبری علیه ایران از اصلی‌ترین وجوه تفاوت سیاست رژیم صهیونیستی علیه ایران در یک سال اخیر بوده است. در نوشتار پیش‌رو ضمن بررسی شرایط کنونی سپهر سیاسی اسرائیل و پیش‌بینی سناریوهای اصلی آن، تأثیرات بالقوه هر سناریو بر تقابل میان اسرائیل و ایران را از نظر خواهیم گذراند و خواهیم دید که هر یک از سه سناریوی «بازگشت نتانیاهو به قدرت»، «پیروزی کابینه فعلی» و «استمرار بحران سیاسی با عدم پیروزی هیچ یک از دو جناح»، تقابل تل‌آویو و تهران را به کدام سمت خواهد کشاند.
◄تشدید تنش در شرق دور و چشم‌انداز مناسبات چین و آمریکا/ محمود یزدان‌فام
شرق دور آبستن بحران‌های بزرگ در جهان آینده است. سفر رئیس مجلس نمایندگان امریکا به تایوان موجب تشدید تنش نظامی در دریای چین شد. به‌رغم پایان سفر، تنش بین واشنگتن و پکن ادامه دارد و پیامدهای آن بسیار پردامنه است. گزارش زیر ضمن بررسی ریشه‌های این بحران، سیاست‌ها و راهبردهای چین و امریکا در روابط با هم را به‌اختصار طرح و پیامدهای بحران بر نظام بین‌الملل را توصیف می‌کند. چند توصیه راهبردی برای جمهوری اسلامی ایران به منظور اتخاذ سیاست دقیق و هوشمندانه پایان‌بخش گزارش است.
◄تحولات سیاسی در بریتانیا و پیامدهای جهانی و منطقه‌ای آن/ یاسر نورعلی‌وند
گزارش پیش رو با تمرکز بر دو تحول سیاسی مهم اخیر بریتانیا یعنی تغییر نخست‌وزیر و پادشاه، به دنبال پاسخ به این سؤال است که تحولات سیاسی فوق چه دلالت‌ها و پیامدهایی برای سیاست‌های جهانی و منطقه‌ای بریتانیا و سیاست آن در قبال جمهوری اسلامی ایران دارد.
◄نگاه دیگران: روابط ایران و روسیه: شراکت راهبردی یا رقابت منطقه‌ای/ همت ایمانی
ایران و روسیه بیشتر ظرفیت شراکت دارند یا رقابت؟ آیا شراکت راهبردی ایران و روسیه توان ایجاد تغییر در نظم بین‌الملل را دارد؟ در این نوشته ۵ دیدگاه متفاوت در اندیشکده‌های خارجی راجع به این مسئله را بررسی می‌کنیم و سپس برخی ملاحظات راهبردی را برای دستگاه سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران مطرح می‌کنیم.
◄کتاب ماه: رتروتوپیا و جامعه‌شناسی امنیت جهانی/ نویسنده: زیگمونت باومن/ معرفی: مختار نوری
این نوشتار به بررسی یکی از مهم‌ترین آثار منتشر شده در خصوص شرایط مخاطره‌آمیز حاکم بر جامعه جهانی می‌پردازد. کتابی با عنوان «رتروتوپیا» که جامعه‌شناس برجسته زیگمونت باومن آن را نگاشته و بهروز گرانپایه آن را به فارسی برگردانده است. ممکن است پرسیده شود که این اثر با رویکردی جامعه‌شناختی چه نسبتی با مسائل امنیتی و راهبردی دارد؟ در نگاه اول این‌گونه تصور می‌شود که باومن صرفاً مباحثی نظری در خصوص وضعیت جهان امروز بشری ارائه داده است. اما هنگامی که به صورت عمیق‌تر و تحلیلی‌تر با متن برخورد می‌کنیم متوجه می‌شویم که این اثر سرشار از دلالت‌های راهبردی و امنیتی است. باومن با نگرشی آسیب‌شناسانه و انتقادی به ما نشان می‌دهد که جهانی که با ابتنای بر عقلانیت، وعده پیشرفت، رفاه، آزادی، رستگاری و برپایی بهشت بر روی زمین را داده بود، امروزه با جهنمی از «خشونت»، «قبیله‌گرایی»، «نابرابری»، و «تنهایی» روبه‌رو است. مؤلفه‌ها و مسائل ناامن‌کننده‌ای که بیش از هر چیز جهان بشری و به تبع آن جهان ایرانی را نیز با تهدیدات امنیتی مختلف مواجه ساخته است. از این حیث شاید بتوان کتاب باومن را نوعی «جامعه‌شناسی امنیت جهانی» معرفی کرد که هیچ کشوری از دایره شمول آن خارج نیست. جامعه ایرانی نیز از چالش‌ها و بحران‌های ترسیم شده توسط باومن مانند خشونت و تروریسم، قبیله‌گرایی، نابرابری، تنهایی و اتمیسم در امان نیست و این امور به اشکال مختلفی جامعه ما را با تهدیدات امنیتی مواجه ساخته‌اند. در نتیجه، بحث حاضر می‌کوشد ضمن معرفی کلی کتاب و نگرش‌های انتقادی باومن، دلالت‌های خطرساز، امنیتی و راهبردی بحث او را نیز در پیوند با جامعه ایران تا حد امکان نشان دهد.
