فوتبال و امنیت ملی؛ چالشها و راهبردها
فوتبال به عنوان یک پدیده اجتماعی، پیامدهای کوتاه‌مدت و بلندمدتی بر تحولات مختلف کشورها دارد. از منظر ایجابی، فوتبال به عنوان یکی از اصلیترین ابزارهای نشاط اجتماعی، علاوه بر آنکه وسیله و فرآیندی برای ارتقای رشد، سلامت و بهداشت جسمی است، می‌تواند همدلی و یکدلی مردمی و مشروعیت نظامهای سیاسی را تقویت کند. در نقطه مقابل و از منظر سلبی، فوتبال می‌تواند باعث تشدید بحرانهای داخلی شود و مشروعیت مردمی نظامهای سیاسی را تضعیف کند.
در برهه کنونی، فوتبال ایران شرایط نابسامانی را تجربه میکند. مشکلات مدیریتی در فدراسیون فوتبال، کمبود منابع مالی برای پرداخت مطالبات مربیان خارجی در عرصه باشگاهی و ملی، محدودیت مالی اعمالشده برای دریافت درآمدهای فدراسیون فوتبال در نتیجه تحریمها، نتایج ضعیف تیم ملی فوتبال در مسابقات انتخابی جام جهانی ۲۰۲۲ قطر و کمشدن احتمال صعود ایران به جام جهانی، ناکامی تیم ملی امید از راهیابی به المپیک توکیو، پافشاری فدراسیون بین‌المللی فوتبال (فیفا) بر نهادینهشدن حضور زنان ایرانی در ورزشگاهها و سوءاستفاده رقبای منطقه‌ای از شرایط پس از ساقطشدن هواپیمای اوکراینی در ایران برای سلب امتیاز میزبانی از تیمهای ایرانی شرکتکننده در مسابقات قهرمانی باشگاههای آسیا از مهمترین موضوعاتی است که فوتبال کشور را درگیر کرده است.
بخشی از وضعیتی که امروز بر فوتبال کشور حاکم شده، ناشی از تحریم‌های اقتصادی آمریکا و نیز مشکلات منطقه‌ای و بین‌المللی است که جمهوری اسلامی ایران با آن درگیر است، اما بخش مهمی از مشکلات موجود عمدتاً منشاء داخلی دارد. نظر به آثار مستقیم و غیرمستقیمی که فوتبال بر امنیت ملی کشورمان دارد و آثار سوئی که شرایط موجود فوتبال کشور می‌تواند بر اوضاع امنیتی کشور بگذارد، در مقاله حاضر ضمن پرداختن به مهمترین این موضوعات، پیامدهای آنها را مورد بررسی قرار میدهیم.
استعفای رئیس فدراسیون فوتبال و مسئله جایگزینی او
استعفای مهدی تاج رئیس فدراسیون فوتبال، فوتبال ایران را در وضعیت بغرنجی قرار داد. مهدی تاج پیش از استعفا با چالشهای مهمی روبهرو بود و جانشین او نیز این مشکلات را همچنان خواهد داشت. پرونده فساد مالی در فدراسیون فوتبال، بی‌مبالاتی در انعقاد قرارداد با مارک ویلموتس، سرمربی مستعفی تیم ملی و در نهایت شکایت او به فیفا و غرامتی که محتملاً فدراسیون فوتبال ایران باید به وی پرداخت کند و نیز مسائلی چون فشار فدراسیون بین‌المللی فوتبال (فیفا) برای تداوم حضور زنان در ورزشگاهها در بازی‌های ملی و باشگاهی، از جمله چالشهایی است که فدراسیون فوتبال ایران با آنها روبهروست.
یکی از معضلات در انتخاب هیئت رئیسه، دور معیوبی است که در روند انتخابات وجود دارد. در شرایطی که رؤسای هیئتهای استانی نقش تعیینکنندهای در انتخاب هیئت رئیسه دارند، با توجه به اینکه آنها از سوی رؤسای فدراسیون فوتبال منصوب شدهاند، طبیعتاً در انتخابات فدراسیون به افرادی که در انتصاب آنها مؤثر بودهاند، رأی می‌دهند. از دیگر معضلاتی که در بحث انتخابات فدراسیون فوتبال مطرح است، فقدان حضور شخصیتهای فوتبالی در فرایند انتخابات فدراسیون است.
معضل دیگری که در فدراسیون فوتبال کاملاً محسوس است، فقدان انرژی و روحیه جوانی در فدراسیون است. بسیاری از مدیران و رؤسای فدراسیون فوتبال از افراد بازنشسته یا در آستانه بازنشستگی هستند. هرچند بهکارگیری افراد باتجربه و بهره‌گیری از تجربیات گذشته بسیار مهم است، اما آنچه در وضعیت کنونی فوتبال ایران ضروری به نظر می‌رسد، میداندادن به جوانان متخصص و آشنا به دانش روز مرتبط با فوتبال است. بیگمان، یکی از مهمترین معضلات مهم در فوتبال امروز ایران، حضور افراد غیرفوتبالی و ناآشنا به ورزش فوتبال در پستهای مدیریتی فوتبال، چه در عرصه ملی و چه در عرصه باشگاهی است که هزینه‌های زیادی را نیز بر کشور تحمیل کرده است.
وضعیت تیم ملی فوتبال
تیم ملی فوتبال ایران با دو حضور مداوم در جامهای جهانی ۲۰۱۴ برزیل و ۲۰۱۸ روسیه با کارلوس کیروش سرمربی سرشناس پرتغالی توانست برای چندین سال عنوان بهترین تیم آسیا را در اختیار داشته باشد. افتخاراتی که تیم ملی فوتبال ایران با کارلوس کیروش کسب کرد، شخصیت این تیم را در سطح جهانی به نحو بارزی ارتقا داد. کسب عنوان نخستین تیم صعودکننده به جام جهانی روسیه و نیز بازی‌های درخشانی که این تیم در مقابل تیمهای مطرح جهان انجام داد، باعث شد انتظارات مردم ایران از این تیم به نحو قابل توجهی افزایش یابد.
ناکامی تیم ملی فوتبال در مسابقات قهرمانی آسیا و در نهایت، جدایی کارلوس کیروش از این تیم، باعث شد روند رو به رشد تیم ملی فوتبال متوقف شود. انتخاب مارک ویلموتس به عنوان سرمربی تیم ملی فوتبال را باید یک گام به عقب در فوتبال ایران در نظر گرفت. تیم ایران پس از کارلوس کیروش نیاز به سرمربیای داشت که بالاتر یا حداقل همسطح با او باشد. به رغم اینکه ایران همراه با ویلموتس توانست در دو بازی نخست مقدماتی جام جهانی مقابل حریفان خود پیروز شود، اما دو شکست پیدرپی مقابل بحرین و عراق شانس صعود ایران به جام جهانی قطر را تا حد زیادی کمرنگ کرد.
پس از شکست ایران از عراق، به همکاری با ویلموتس پایان داده شد و پس از چند ماه معطلی در انتخاب سرمربی، فدارسیون فوتبال نهایتا به دراگان اسکوچیچ مربی مستعفی صنعت نفت آبادان رسید که بسیاری از کارشناسان فوتبالی او را گزینه‌ای حتی بسیار ضعیف‌تر از ویلموتس می‌دانند. از سوی دیگر، افشای محتوای قرارداد ویلموتس و مبلغ قرارداد او و بیمبالاتیهایی که در نحوه تنظیم قرارداد صورت گرفته بود، باعث شد نهادهای مسئول از جمله نمایندگان مجلس شورای اسلامی نسبت به غفلتهایی که صورت گرفته بود فدراسیون فوتبال را مورد بازخواست قرار دهند.
جدا از تیم ملی فوتبال، ناکامی تیم ملی فوتبال امید از راهیابی به مسابقات المپیک توکیو، امتیاز منفی دیگری برای فدراسیون فوتبال ایران بود. تیم فوتبال امید بیش از چهار دهه در حسرت صعود به المپیک مانده است و بار دیگر این انتظار تداوم پیدا کرد.
آثار تحریمها بر فوتبال کشور
یکی از حوزههایی که از تحریم‌های اقتصادی آسیب دیده، ساختار فوتبال کشور است. تحریم‌های اقتصادی و محدودشدن منابع ارزی کشور باعث شده چه در عرصه ملی و چه در عرصه باشگاهی، مشکلات جدی برای عمل به تعهدات ارزی در قبال مطالبات مالی مربیان و بازیکنان خارجی شاغل در فوتبال ایران به وجود آید. بارزترین نمونه آن در عرصه باشگاهی، ناتوانی باشگاههای استقلال و پرسپولیس از عمل به تعهدات ارزیشان در قبال سرمربیان خارجی این تیمها بود. این مشکلات باعث شد این دو باشگاه سرمربیان خود را از دست بدهند.
در عرصه تیم ملی فوتبال، فدراسیون فوتبال چه در دوره کارلوس کیروش و چه در دوره ویلموتس، برای تأمین و پرداخت مطالبات آنها با مشکلات زیادی مواجه بود. محدودیت ایجادشده برای پرداختهای ارزی به بانکهای خارجی در سایه تحریمها باعث می‌شود مطالبات آنها با تأخیر صورت بگیرد و همین امر زمینه نارضایتی آنها را فراهم میکند. جدا از مشکلاتی که در پرداختهای ارزی وجود دارد، تحریم‌های اقتصادی منابع درآمدی باشگاهها و فدراسیون فوتبال را هدف قرار داده است. به عنوان مثال، پاداشی که باید توسط فیفا به تیم ملی فوتبال بابت حضور در جام جهانی روسیه پرداخت می‌شد، عملاً بلوکه شده یا سهمی که باید به باشگاههای ایرانی حاضر در مسابقات قهرمانی باشگاههای آسیا پرداخت می‌شد، قابلیت پرداخت ندارد. جدا از این، تیم ملی فوتبال و تیمهای فوتبال باشگاهی برای جذب اسپانسر خارجی دچار مشکل هستند. به رغم اینکه به دلیل محبوبیت فوتبال در ایران، شرکتهای خارجی مایل به ارتباط با فوتبال ایران هستند، اما به دلیل تحریم‌های آمریکا ریسکی را در این زمینه متقبل نمیشوند.
انفعال ایران در مجامع بین‌المللی فوتبالی
فوتبال ایران به رغم اینکه از قطبهای مهم فوتبال در آسیاست، اما جایگاه مناسبی در کنفدراسیون فوتبال آسیا و همچنین در فدراسیون بین‌المللی فوتبال (فیفا) ندارد. به رغم اینکه مهدی تاج عضو هیئت رئیسه کنفدراسیون فوتبال آسیاست، اما ایران نقش پر رنگی در تصمیمگیریهای این کنفدراسیون ندارد. نقش غالب کشورهای عربی به ویژه کشورهای حاشیه خلیج فارس در کنفدراسیون فوتبال آسیا و رویکرد مقابلهجویانهای که از سوی آنها در قبال ایران وجود دارد، عملاً باعث شده کشورمان نقشی خنثی در این کنفدراسیون داشته باشد.
در شرایطی که بین کشورهای عربی و کشورهای شرق آسیا نوعی بلوکبندی قدرت در کنفدراسیون فوتبال آسیا وجود دارد، ایران عملاً بیرون از این بلوکبندی قرار دارد. از سوی دیگر، ایران لابیگری چندانی را برای تقویت نقشاش انجام نمیدهد. حضور ضعیف ایران در مجامع بین‌المللی فوتبال عملاً هزینه‌های زیادی را بر فوتبال کشور تحمیل کرده است. ناکامی در کسب میزبانی تورنمنتهای مهم فوتبال، کاهش امکان انتخاب نمایندگان ایران در بین برترینهای آسیا و …، از جمله تبعات نقشآفرینی ضعیف نمایندگان ایران در کنفدراسیون فوتبال آسیا بوده است.
آخرین هزینهای که در این زمینه بر فوتبال ایران تحمیل شده، گرفتن حق میزبانی از باشگاههای ایرانی شرکتکننده در مسابقات قهرمانی باشگاههای آسیا به بهانه ناامنی در ایران پس از ساقطشدن هواپیمای اوکراینی است. این اقدام بیگمان، اقدامی سیاسی در راستای همکاری با استراتژی فشار حداکثری ایالات متحده علیه جمهوری اسلامی ایران است. گرفتن حق میزبانی و اجبار تیمهای ایرانی برای بازی در کشور بیطرف و در نقطه مقابل، بازی در مقابل تماشاگران تیم حریف، عملاً شانس تیمهای ایرانی را برای صعود به مراحل بعدی به شدت کم میکند. هرچند گفته شده که کنفدراسیون فوتبال آسیا در این زمینه انعطافهایی را نشان داده، اما همچنان این تهدید علیه فوتبال کشورمان وجود دارد. در صورت نهادینهشدن این تصمیم، این احتمال که بازی‌های تیم ملی فوتبال ایران نیز در زمین بیطرف برگزار شود، وجود دارد.
پیامدهای چالشهای موجود در فوتبال بر امنیت ملی
با توجه به شرایط جاری کشور، مسائلی که در عرصه فوتبال کشور وجود دارد می‌تواند به شکل مستقیم و غیرمستقیم و از منظر تهدید و فرصت بر امنیت ملی تأثیر بگذارد. از منظر طبقات اجتماعی و پایگاه اجتماعی، بخش بزرگی از جامعه هوادران فوتبال را طبقه پائین و متوسط تشکیل می‌دهند. با توجه به تشدید فشارهای اقتصادی در نتیجه تحریم‌های اقتصادی بر طبقه متوسط و پائین جامعه و کاهش آستانه تابآوری در این اقشار، هر رخداد در عرصه فوتبال می‌تواند آثار خود را بر امنیت ملی کشور نشان دهد.
در این راستا، تیم ملی فوتبال و عملکرد آن در مسابقات آتی در مرحله مقدماتی جام جهانی ۲۰۲۲ قطر می‌تواند محرک مهمی در این زمینه باشد. در کوتاه‌مدت، ناکامی تیم ملی از راهیابی به جام جهانی می‌تواند محرکی برای بروز اعتراضات مردمی باشد. با توجه به پیوند این نارضایتی با شرایط نامطلوب اقتصادی و ماهیت طبقات اجتماعی تحت تأثیر این موضوع، این اعتراضات می‌تواند از دامنه گسترده‌ای برخوردار باشد. جدا از این، ناکامی تیم ملی فوتبال می‌تواند به حاکمشدن یأس و ناامیدی و بحرانیترشدن شاخص امید به آینده در جامعه منجر شود. همزمانی این مسئله با ناکامی نمایندگان ایران در مسابقات قهرمانی باشگاههای آسیا یا تداوم سلب امتیاز میزبانی از تیمهای ایرانی می‌تواند سرخوردگی جامعه هواداران فوتبال را در کشور تشدید کند.
در نقطه مقابل، موفقیت تیم ملی فوتبال در مسابقات آتی و کسب سهمیه صعود به جام جهانی می‌تواند ضمن ایجاد نشاط اجتماعی و همبستگی ملی، تا حد زیادی فشارهای روانی و اقتصادی ناشی از تحریمها را تخلیه کند. از این نظر، ضرورت دارد وضعیت ورزش فوتبال در کشور از منظر پیامدهای بلافاصلهای که می‌تواند بر اوضاع امنیتی کشور داشته باشد مورد توجه خاص تصمیمگیران کشور قرار گیرد. در این راستا، توصیههای راهبردی ذیل را میتوان برای بهبود وضعیت فوتبال در کشور مطرح کرد.
توصیههای راهبردی
برای بهبود وضعیت ورزش فوتبال در کشور میتوان توصیههای ذیل را مطرح کرد:
یک. در عرصه مدیریت فوتبال، با توجه به در پیش بودن انتخابات هیئت رئیسه فدراسیون فوتبال میتوان پیشنهادات ذیل را مطرح کرد:
– با توجه مشکلاتی که در فوتبال کشور طی سالهای اخیر ایجاد شده، ضرورت دارد تغییرات کلی در دستاندرکاران فوتبال کشور صورت گیرد.
– توصیه می‌شود افرادی که برای عضویت در هیئت رئیسه فدراسیون فوتبال کاندیدا می‌شوند، از جامعه فوتبال کشور باشند و با مشکلات و مسائل فوتبال آشنا باشند، تخصص لازم برای مدیریت مسائل فوتبال کشور را داشته باشند و به روندهای حقوقی و قانونی فدراسیون بین‌المللی فوتبال آشنا باشند.
– رئیس فدراسیون فوتبال ترجیحاً از جامعه فوتبال کشور که از اعتبار لازم در فیفا و کنفدراسیون فوتبال آسیا برخوردار باشد انتخاب شود. فردی که برای ریاست فدراسیون فوتبال کاندیدا می‌شود، لزوماً از ارتباطات مناسبی با مسئولین دولتی برخوردار باشد، از قاطعیت و صلابت شخصیت لازم برخوردار باشد و برنامه جامع و مدونی برای فوتبال کشور به ویژه در زمینه تیمهای پایه داشته باشد.
– لازم است رویکرد توسعهای در ورزش فوتبال در دستور قرار گیرد. رویکرد حاکم بر فوتبال کشور تا کنون رشدمحور بوده نه توسعهمحور. حاکمشدن رویکرد توسعهای در فوتبال می‌تواند با بهره‌گیری از همکاری بخش خصوصی و درآمدزایی برای فوتبال به توسعه پایدار این ورزش منجر شود.
– لازم است شفافیت لازم در مباحث مالی برای جلوگیری از بروز هر گونه فساد مالی در دستور کار قرار گیرد. در تمام کشورهای دنیا قراردادهای منعقده با سرمربیهای فوتبال موضوع محرمانهای نیست و اطلاعات آن منتشر می‌شود. لازم است برای جلوگیری از هر گونه شائبهای، اطلاعات قراردادهای منعقده از سوی فدراسیون فوتبال اعلام شود.
دو. در عرصه تعامل با فیفا و کنفدراسیون فوتبال آسیا و تقویت جایگاه ایران در این نهادها میتوان توصیههای ذیل را ارائه کرد:
– بهبود روابط با کشورهای عربی و کاستن از دامنه مخالفتهای سازمانیافته این کشورها علیه فوتبال ایران.
– همکاری با کشورهای غیرعرب به ویژه کشورهای آسیای میانه برای شکلدادن به بلوک جدیدی در کنفدراسیون فوتبال آسیا که منافع ایران و این کشورها را نمایندگی کند. در این راستا میتوان در قالب کشورهای حوزه فرهنگ نوروز نسبت به برنامه‌ریزی برای برگزاری تورنمنت مسابقات جام نوروز اقدام کرد. چنین اقداماتی می‌تواند در ادامه به تعاملات پایدار برای حفظ منافع فوتبال این کشورها در کنفدراسیون فوتبال آسیا منجر شود.
– همکاری و لابیگری با کشورهای شرق آسیا برای حفظ و پیشبرد منافع فوتبال ایران.
سه. در زمینه تیم ملی فوتبال، میتوان توصیههای ذیل را پیشنهاد کرد:
– رویکردی که در دوره کارلوس کیروش برای شناسایی بازیکنان جوان و مستعد ایرانی در داخل و خارج از کشور وجود داشت، تداوم یابد.
– امکانات لازم برای برگزاری اردوها و بازی‌های تدارکاتی مهیا شود و تمام مقدماتی که برای نتیجهگرفتن تیم ملی فوتبال در چهار بازی باقیمانده دوره مقدماتی جام جهانی لازم است، فراهم شود.
– در انتخاب سرمربی نیز به ظرفیت و نفوذ بین‌المللی توجه شود. سرمربی تیم ملی فوتبال بخشی از هویت و تصویر بین‌المللی ورزش کشور به شمار میآید. بنابراین، لازم است ضمن توجه به شاخصهای حرفهای فوتبالی از سیاستزدگی در انتخاب ایشان پرهیز شود.
سیاستگذاری پایدار چهار ساله درباره تیم ملی امید در دستورکار قرار گیرد و یک سرمربی قدرتمند داخلی با برنامه‌ریزی برای موفقیت در تورنمنتهای بعدی بین‌المللی انتخاب شود. وضعیت نامناسبی که در انتخاب سرمربی تیم ملی امید در ماه‌های گذشته اتفاق افتاد، نباید تکرار شود. این اوضاع، ضمن آنکه ارزش و اعتبار نخبگان فوتبال کشور (آقایان استیلی و مجیدی) را کاهش میدهد، منجر به ناامیدی مردم از کارآمدی فدراسیون می‌شود.
مسعود موسوی/ عضو هیئت علمی پژوهشکده مطالعات راهبردی
