سیاست کنونی اتحادیه اروپا و قدرت‌های بزرگ آن در قبال ایران از دو وجه بارز «تعامل» (تلاش برای حفظ برجام و اجرایی‌کردن اینستکس) و «فشار» (تهدید به فعال‌سازی مکانیسم ماشه، توسل به سازمان ملل در مورد برنامه موشکی و طرح مجدد موضوع حقوق بشر) برخورداست. سوال مهم این است که هدف اروپا از اتخاذ این […]
این نوشتار در پی پاسخ به این پرسش است که دولتها چرا، چگونه و با استفاده از چه استراتژی و ابزارهایی در راستای ناکارآمدسازی نظامهای سیاسی رقیب و ناهمسو اقدام می‌کنند و امکان یا احتمال موفقیت یا شکست سیاست ناکارآمدسازی به چه عواملی بستگی دارد؟
کارآمدی و ناکارآمدسازی
کارآمدی عبارت است از «تحقق عینی توان نظام سیاسی در انجام کارکردهای اساسی حکومت؛ به گونهای که اکثریت مردم و گروه‌های قدرتمند درون نظام، تحقق آن را به عینه مشاهده کنند». بر این اساس، وقتی از ناکارآمدسازی سخن گفته می‌شود، منظور هر اقدام بیرونی (خارجی) است که در راستای جلوگیری از تحقق عینی توان نظام سیاسی در برآوردهکردن خواستهها، نیازمندیها و انتظارات اکثریت مردم و گروه‌های قدرتمندی که آن نظام سیاسی آن‌ها را نمایندگی می‌کند، صورت میپذیرد.
جلوگیری از تحقق شعارها و اهدافی که نظام سیاسی بر مبنای آن و برای برآوردن آن‌ها ایجاد شده نیز تلاشی برای ناکارآمدسازی است. دو دسته از بازیگران ممکن است در راستای ناکارآمدسازی نظام سیاسی اقدام کنند: یکی، گروه‌های ناراضی و تخریبگر داخلی مانند گروه‌های تروریستی، شورشی، تجزیهطلب و یا باندهای تبهکاری که جرایم سازمانیافته مرتکب می‌شوند و دیگری، دولتهای رقیب یا دشمن.
نمونه بارز دسته اول، گروه‌های افراطی و تروریستی هستند که در منطقه غرب آسیا، برخی از کشورها را با مشکلات بسیار زیادی مواجه نموده و در عمل، مانع تحقق بسیاری از کارکردهایی که از یک نظام سیاسی انتظار میرود، شدهاند و آن‌ها را دچار بیثباتی و شکنندگی کرده‌اند. در مورد دسته دوم، نمونهها و تجارب فراوانی وجود دارد. دولتهای رقیب و دشمن با تاکتیکها و ابزارهای مختلفی که در دسترس دارند، سعی می‌کنند در متغیرهای مربوط به کارآمدی یکدیگر اختلال ایجاد کنند. این سیاستی برای امتیازگیری یا مقابله است.
چرایی ناکارآمدسازی
تلاش برای ناکارآمدسازی نظامهای سیاسی هم ممکن است هدفمند باشد (به عنوان سیاست یا پروژه)؛ یعنی یک یا چند دولت سیاست یا پروژۀ آگاهانه و عامدانهای را برای اختلال در متغیرهای مربوط به کارآمدی نظام سیاسی خاصی با اهداف مشخصی برگزینند و اعمال کنند؛ و هم این امکان وجود دارد که ناکارآمدسازی، پیامد سیاستهای یک یا چند دولت باشد که دامنگیر دیگری یا دیگران می‌شود. در واقع، ممکن است اثرات جانبی سیاستهای یک یا چند دولت، متوجه کارآمدی دولت یا دولتهای دیگری شود و بر کارآمدی آن‌ها تأثیر منفی بگذارد؛ به ویژه در عصر جهانیشدن و افزایش وابستگی دولتها به یکدیگر و به فضاهای جهانی و مشترک به ویژه در حوزههای اقتصادی و تجاری، این امکان کاملاً وجود دارد.
نوع اول ناکارآمدسازی، نیتمند و مبتنی بر سیاست و اهداف مشخصی است. هدف یا اعمال فشار بر طرف مقابل در راستای ایجاد تغییر در سیاستها و رفتار خود مطابق انتظار و میل عامل یا عاملان ایجاد فشار است و یا اینکه بازیگر اعمالکننده قدرت و فشار، اساساً با موجودیت نظام سیاسی هدف مشکل دارد و قصد دارد آن را ناکارآمد کرده و از میان بردارد (مانند اقدامات آمریکا در تضعیف و براندازی نظامهای سیاسی متمایل به اتحاد شوروی در زمان جنگ سرد) یا فشارهای مستمر وارد کند تا آن نظام سیاسی از درون دچار فروپاشی شود (مانند سیاستی که آمریکا و همپیمانانش در برابر اتحاد جماهیر شوروی در پیش گرفتند).
تاکتیکهای ناکارآمدسازی
۱-اقدام پنهان: اقدام پنهان، با هدف تغییر خط مشی سیاسی، بازیگران یا نمادهای حکومتی یک کشور انجام می‌گیرد؛ به طوری که نقش عنصر مداخله‌گر در آن پنهان بماند و اگر هم این نقش برملا شود، مداخله‌گر بتواند آن را انکار کند. از اقدام پنهان به عنوان یکی از کارکردهای اطلاعات و گزینه سوم دیپلماسی یاد شده است. در واقع، اقدام پنهان زمانی در دستور کار قرار می‌گیرد که جنگ امکانپذیر نباشد و دیپلماسی عادی نیز نتواند هدف را تأمین کند؛ بوروکراسی هم دست و پاگیر باشد و نیاز به پاسخ به یک مسئله یا چالش وجود داشته باشد (به ویژه نیاز به پاسخ سریع باشد).
۲-تحریم و فشار اقتصادی: فشارهای اقتصادی با هدف ایجاد خلل در کارکردهای دولت هدف، به طوری که آن دولت در تحقق عینی کارکردهای مورد انتظار از خود دچار مشکل شود و در نتیجه ناگزیر به تجدید نظر در سیاستها و رفتار خود گردد یا سیاستهای خاصی را مطابق با خواستهها و اهداف فشارآورنده برگزیند، اعمال می‌شوند. تحریم و محاصره اقتصادی دولت سالوادر آلنده در شیلی در اوایل دهه ۱۹۷۰ توسط آمریکا نمونه مشخصی از تلاش برای ناکارآمدسازی یک نظام سیاسی با اهرم اقتصاد است.
۳-خرابکاری: تجربه نشان داده زمانی که آمریکاییها با تحریم و جنگ اقتصادی آشکار نمیتوانند طرف مقابل خود را به زانو درآورند و اقدام نظامی را نیز پرهزینه یا ناکارآمد تصور می‌کنند، سازمانهای اطلاعاتی آن‌ها به خرابکاری روی میآورند. از خرابکاری هم بهعنوان بخشی از جنگ اقتصادی پنهان علیه طرف مقابل استفاده می‌شود و هم برای واردکردن ضربههای استراتژیک، شوکآور و نمادین به او. بمبگذاری معادن کوبا، به آتشکشیدن بزرگترین فروشگاه تعاونی هاوانا، آتشزدن مزارع نیشکر کوبا، آلودهکردن کشتی‌های حامل شکر کوبا و رشوهدادن به یک کارخانه آلمانی برای فروش بلبرینگهای معیوب به صنایع کوبا، از جمله اقدامات آمریکا در راستای خرابکاری علیه اقتصاد حکومت کاسترو در دهه ۱۹۶۰ بوده است.
۴-جنگ روانی: جنگ روانی عبارت است از استفاده از تبلیغات یا استفاده تبلیغاتی از ابزارهای مختلف برای برهمزدن تعادل ذهنی و فکری تصمیمگیرندگان، نخبگان و جامعه حکومت هدف؛ به طوریکه حریف دچار سردرگمی یا اشتباه محاسباتی شده و بدون جنگیدن، مغلوب شود. تخریب حکومت و نخبگان حکومتی و ضربهزدن به وحدت نخبگان سیاسی، یکی از تاکتیکهای مهم جنگ روانی است که هدفش، نشاندادن چهرهای نامطلوب از حکومت و حاکمان و ایجاد اختلاف و فاصله میان نخبگان و جامعه با نظام سیاسی و نخبگان حکومتی است.
سرخوردگی و ناامیدی جامعه از تحقق کارکردهای مورد انتظار از حکومت و در نتیجه، بیتفاوتشدن مردم نسبت به سرنوشت کشور یا شوراندن مردم علیه حکومت، هدف اصلی بسیاری از تلاشهای جنگ روانی است. البته، باید به این نکته توجه داشت که معمولاً از تاکتیکها و ابزارهای جنگ روانی در کنار اقدامات دیگر و با هدف شدتبخشیدن به اثرات آن‌ها استفاده می‌شود. در جریان سرنگونی حکومت آلنده در شیلی، رسانهها و عوامل نفوذی متعلق به سیا به آرامی شروع به گزارشدادن درباره کمبود کالاهای اساسی، قبل از اینکه در حقیقت کمیاب شوند، کردند. این تبلیغات آرام و خزنده نتیجه مطلوب داد؛ زیرا مردم شروع به احتکار کالاهای اساسی کردند و در نتیجه کمبودهای واقعی ایجاد شد.
۵-امنیتیسازی: اگر بازیگر یا بازیگران امنیتیکننده، متشکل از یک یا چند کشور یا نهاد (مانند شورای امنیت) موفق شوند کشور یا نظام سیاسی خاصی را به دلیل رفتار و اقداماتش، تهدیدی وجودی برای ارزش مشترکی (مانند صلح و امنیت بین‌المللی) برسازی کنند و حمایت کافی از سوی مخاطبان خود (بازیگران دیگر) را به دست آورند، بازیگر امنیتیشده تحت فشار قرار می‌گیرد و دیگر نمیتواند مانند بازیگری عادی به فعالیتهای خویش در عرصه بین‌المللی و داخلی بپردازد. در واقع، امنیتیسازی موفق، مشروعیت لازم را برای اعمال فشار بر بازیگر امنیتیشده و برخورد با آن فراهم میآورد و به این ترتیب، آن بازیگر دیگر در شرایط عادی قرار ندارد و نمیتواند کارکردها و کارویژههای مورد انتظار از خود را به شکل مطلوبی به انجام برساند. زمانی که امنیتیسازی توسط یک قدرت بزرگ یا نهاد تأثیرگذار بین‌المللی (مانند شورای امنیت) و با پشتیبانی تعداد قابل توجهی از بازیگران بین‌المللی صورت می‌گیرد، فشار بر بازیگر امنیتیشده زیاد خواهد بود و به احتمال زیاد پیامدهای منفی شدیدی متوجه کارآمدی آن می‌شود.
۶-دستکاری اولویتهای حکمرانی حکومت هدف: قراردادن حکومت هدف در شرایطی که مجبور شود ابعاد قدرت خود را به صورت نامتوازن توسعه دهد، یکی از شیوههای دستکاری اولویتهای آن حکومت است. این را می‌توان «دام توسعه نامتوازن» نامید. نمونه بارز آن، اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی است. آمریکا بعد از جنگ جهانی دوم، اتحاد شوروی را در بازی یا دام توسعه نامتوازن انداخت. آمریکا با پیگیری سیاستهای تقابلجویانه و رقابتی، شوروی را تحریک می‌کرد تا بیشتر درگیر نظامیگری و رقابتهای امنیتی شود تا از تقویت متوازن ابعاد مختلف قدرت خویش غافل بماند (نمونه بارز آن، طرح ابتکار دفاع استراتژیک یا جنگ ستارگان بود که توسط دولت ریگان دنبال شد). دام توسعه نامتوازن، شوروی را به ابرقدرتی نظامی- امنیتی با اقتصادی ضعیف و توسعهنیافته تبدیل کرد؛ به طوری که در ساخت تسلیحات عظیم و پیچیده پیشرو بود و تلاش می‌کرد در تولید و ذخیره سلاح از رقیب خود عقب نماند، اما همزمان در سادهترین مسائل معیشتی و روزمره جامعه خود درمانده بود.
نمونه دیگر دستکاری اولویتهای حکومت هدف، «دام همطرازی» است. در دام همطرازی، حکومت هدف، تحریک می‌شود تا فراتر از ظرفیتها و توانش در حوزه خاصی برنامهریزی، سرمایهگذاری و اقدام کند؛ به طوریکه در نهایت از تحقق برخی کارکردهای مهم مورد انتظار از خود غافل بماند. نفوذ، شیوه بسیار مهم دیگری برای دستکاری در اولویتهای حکومت هدف است. نفوذ دو بُعد دارد؛ یک بُعد سخت و یک بُعد نرم. بُعد سخت نفوذ، معطوف به فعالیتهای اطلاعاتی و جاسوسی و تلاش برای ورود به حریم تصمیمسازی، تصمیمگیری و حتی محیط اجرایی و عملیاتی طرف مقابل با هدف شناخت و اثرگذاری بر آن است. بُعد نرم نفوذ اما معطوف به فعالیتهای نرم و تلاش برای به ورود به ذهن و اندیشه طرف مقابل و دستکاری ذهنیت و محاسبات اوست.
مهدی شاپوری/ عضو هیئت علمی پژوهشکده مطالعات راهبردی
در این نوشتار به یک محور پرداخته خواهد شد: رابطه مدرسه با آسیب‌های اجتماعی. مدرسه به عنوان نمود بارز تصمیمات و سیاستهای نهاد آموزش و پرورش، چه تأثیری بر آسیب‌های اجتماعی دارد؟ بدیهی است برای پاسخ به این پرسش، تمام عواملی که در چارچوب مدرسه نقشآفرینی می‌کنند از سیاستهای کلان، کارگزاران این سطح همچون معلمان و دستاندرکاران، محتوای آموزشی تا محیط و فضای مدرسه باید مورد توجه قرار گیرد.
از این رو، در برخی ابعاد که سیاستها و خطمشیهای کلان مد نظر قرار می‌گیرد، باید به آموزش و پرورش به معنای ساختار سیاستگذار در جمهوری اسلامی پرداخته شود و در ابعادی که محیط تعامل همسالان از یک سو و بازخورد سیاستهای آموزش و پرورش در میان دانشآموزان از سوی دیگر مد نظر است، باید سطح بحث را از آموزش و پرورش به محیط مدرسه به عنوان کارگزار این عرصه تقلیل داد.
مدرسه و نقش آن در بازتولید کژتابیهای اجتماعی
مدرسه میزبان روایتهایی است که فرد در محیط خانواده به عنوان محیط ابتدایی که تجربه کرده، ساخته است؛ یعنی چگونگی درک خود و ساختن معنای مخصوص به خود که در ارتباطات وی با والدین ساخته شده است. «چه کسی هستم»، «چگونه این موضوعات را احساس میکنم» و «میخواهم چگونه رفتار کنم»، تأملاتی است که در ذهن فرد در محیط خانه شکل می‌گیرد و در محیط مدرسه ابراز می‌شود. محیط مدرسه، فضایی است که فرد فرصت برای صحبت درباره این تجربیات و تأملات را که نمود معناسازی برای وی است، مییابد.
معناسازی که از طریق روایتهای فرد پیش میرود، در بستر بهاشتراکگذاری و تعامل با گروه همسالان و حتی معلمان و مربیان دچار تغییر می‌شود، زیرا با سایر روایتها تلاقی مییابد و با پذیرش یا انکار مواجه می‌شود. در هر صورت، تغییر در معناسازی به دلیل ابعاد بزرگتر تعامل در محیط مدرسه در مقایسه با محیط خانه، تغییرات چشمگیرتری به خود می‌گیرد.
با اعطای فرصتی که مدرسه در اختیار فرد برای معناسازی از طریق بازگویی روایتهای خود قرار می‌دهد، هویت وی در بستر ارتباط و اتصال با همسالان، خانواده و محیط اطراف ساخته می‌شود. به واسطه شیوهای که فرد با دیگران رفتار می‌کند و شیوهای که دیگران با وی رفتار می‌کنند، فرد خود را درک می‌کند، یعنی خود را به عنوان «خود» ادراک مینماید. بنابراین، مدرسه نقش مهمی در خودسازی و روند هویتیابی فرد ایفا می‌کند، به ویژه آنکه بین تصور از خود و کژتابیهای عمیق اجتماعی همبستگی وجود دارد. از این منظر فرد در مدرسه نخستین محیط رها از خانواده را تجربه می‌کند، هرچند روایتهای خانه به مدرسه را وارد کرده و نمود آن‌ها را در رفتارهای مختلف خود نشان می‌دهد.
با این توضیحات، می‌توان قائل به نقشی بینابین برای مدرسه در مورد کژتابیهای اجتماعی شد. از آن رو که بستر بدهبستان روایتهای مختلف و معناهای متفاوت از پدیدههاست، فضای جامعه‌ای که فرد در آن رشد و نمو و تعامل می‌کند را بازنمایی می‌کند و از آن رو که بخش مهمی از هویت فرد یعنی ادراک خود از «خود» و محیط اطراف وی را میآفریند، نقش بازتولیدکننده را بر عهده می‌گیرد. در این میان، کارکرد مدرسه به عنوان نهادی برای تربیت اخلاقی و رشد معنوی مطابق با تعریفی که در ابتدای این بخش آمد باید میانجیگری و وساطت مؤثر بین روایتهای درست و نادرست و معناگذاریهای مطلوب و نامطلوب سیال در این محیط باشد. تلاش برای فربهسازی روایت مطلوب از پدیدهها و تثبیت معنای مقبول از آن‌ها، نقش مدرسه به عنوان کنشگر مؤثر در قبال آسیبها و کژتابیهای اجتماعی را تعیین می‌کند.
کنشگری در قبال آسیب‌های اجتماعی
مقابله با آسیب‌های اجتماعی در محیط مدرسه، نیاز به کنش و عملکرد سطح بالاتر یعنی آموزش و پرورش اعم از سیاستگذاری، عملکرد کارگزاران و سیاستگذاران این حوزه و ارتباط با سایر نهادها دارد. بیشترین تمرکز در حوزه مقابله آموزش و پرورش با آسیب‌های اجتماعی که در سیاستگذاریهای این جلسات و کمیتههای آن مورد تأکید قرار گرفت، در حیطه پیشگیری بود که در مرحله عملیاتیکردن با عنوان کلی «توانمندسازی دانشآموزان، معلمان و والدین»، برخی استانهای کشور را پوشش داد.
بر این اساس، آموزش و پرورش باید برنامهها و سیاستهایی را در دستور کار قرار میداد که در نتیجه آن‌ها آموزش دانشآموزان و افزایش توانایی و مهارت کودکان برای خودمراقبتی ارتقا پیدا می‌کرد. این برنامهها طبق گفتههای مسئولان و مدیران آموزش و پرورش در برنامههایی شامل «اجرای طرحهای پیشگیرانه ویژه دانشآموزان در مدارس، آموزش توانمندسازی والدین در قالب دورههای آموزشی و مشاورههای خانوادگی، طرح مداخلات آموزشی و روانی اجتماعی ویژه دانشآموزان، اجرای طرح مدرسه پویا و محله امن در برخی مدارس مراکز استان، توزیع برخی کتابچهها ویژه والدین و دانشآموزان، تعریف و تدوین نقشههای خطرپذیری مدارس در برخی شهرها، برگزاری آزمون سلامت روانی و رفتاری در برخی مدارس، ایجاد اتاقهای فکر دانشآموزی در حوزه پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی در برخی مدارس، برگزاری جلسات کمیته پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی در ادارههای کل آموزش و پرورش»، به پیش برده شده است.
در کنار برنامه توانمندسازی که آموزشمحور تلقی می‌شود، در قالب برنامه دیگری با عنوان «نهضت فرهنگی پیشگیری»، برنامههای مناسبتی همچون برگزاری نمایشگاهها یا برنامههایی در قالب هفته بهداشت و روان، هفته مقابله با مواد مخدر یا جشنوارههایی مانند جشنواره نوجوان سالم و…، اجرا می‌شود. سومین برنامهای که در حال حاضر تلاش می‌شود به صورت منسجم و مستمر، مدارس مختلف در سطح کشور را بر اساس مختصات و زمینههای مختلف در وقوع آسیب‌های اجتماعی پوشش دهد، طرح نماد است.
طی برنامه «نماد» یا «نظام مراقبت اجتماعی دانشآموزان» که سند آن در سال ۱۳۹۵، تدوین شد، مدارس و نهادهای مهم دیگری اعم از قوه قضائیه، وزارت بهداشت، سازمان مدیریت برنامه و بودجه، بهزیستی، وزارت تعاون، کمیته امداد، نیروی انتظامی، ستاد مبارزه با مواد مخدر، صداوسیما، هلال احمر، دانشگاه شهید بهشتی (به عنوان سرگروه دانشگاههای دیگر)، دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی مأموریت یافتهاند با یکدیگر همکاری کرده و در قالب سه مرحله مهارتهای ارتقایی پیشگیرانه (انتشار کتابهای مرتبط، تربیت مدرسان طرح نماد و…)، غربالگری (پاسخگویی به پرسشنامههای هدفمند توسط مربیان و معلمان در مورد وضعیت دانشآموزان) و بستههای حمایتی خدمتی (با توجه به شرایط و وضعیتهای متفاوت آسیب، به افراد خدمات قضایی یا مالی یا مشاورهای یا انتظامی داده می‌شود) دانشآموزان را تحت پوشش قرار دهند. به عنوان نمونه، کانون «یاریگران زندگی» که با استفاده از نمایندگان تشکلهای دانشآموزی و همکاری نیروی انتظامی و ناجا راهاندازی شده، در قالب طرح نماد بوده که فعالیتهای پیشگیری در حوزه اعتیاد برنامهریزی و اجرا می‌شود.
زمینههای آسیب‌های اجتماعی در مدارس
برای بررسی مهم‌ترین کژتابیها و آسیب‌های اجتماعی در مدارس باید آگاهی نسبتاً دقیقی از خاستگاه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی دانشآموزان کسب کرد. بر این اساس مدارسی که در مناطق شمال شهر قرار داشته با مدارسی که در مناطق پائین شهر یا حاشیهای قرار دارند، مدارس دخترانه با مدارس پسرانه، مدارس دورههای ابتدایی و راهنمایی با متوسطه، مدارس تهران با شهرستان و شهرستانهای مختلف به واسطه آداب و رسوم متفاوت، شغل والدین، روابط والدین، تعداد فرزندان، گرایشهای مذهبی و در سطوح دیگر نوع تفریحات، نوع ارتباطات خانوادگی، رسانهها و جنس برنامههای تلویزیونی و ماهوارهای هر کدام زمینههای مهمی در سطح و شدت آسیب‌های اجتماعی هستند که باید از یکدیگر تفکیک شده و نقش هر کدام در بروز آسیبها مورد مطالعه قرار گیرد.
یکی از مهم‌ترین زمینههای بروز آسیب‌های اجتماعی را باید مسئله فقر دانست. فقر برای دانشآموز همچون تور گسترده‌ای عمل می‌کند که بسیاری از آسیب‌های اجتماعی را در خود محصور می‌کند. رفتارهای جنسی آسیبزا همچون تن‌فروشی، اضطراب، خودکمبینی و احساس حقارت که در رفتارهای خشونتآمیز خود را نشان می‌دهد، گرایش به سوی جرائمی همچون دزدی، جابهجایی و مصرف مواد مخدر و ترک تحصیل از مهم‌ترین آسیبهایی است که در پی این مسئله نمود پیدا می‌کند. مسئله فقر در بروز آسیب‌های اجتماعی به اندازهای حائز اهمیت است که نه تنها باید به مثابه زمینه بروز آسیبها، بلکه خود در نقش یکی از آسیب‌های مهم اجتماعی باید دیده شود.
فضای مجازی، یکی دیگر از چالش‌های فراروی دانشآموزان است. نوع و میزان استفاده، مهم‌ترین چالشی است که دانشآموزان، والدین و نیز مسئولان مدارس را به خود مشغول کرده است. دسترسی به دامنه وسیعی از اطلاعات طبقهبندینشده، حجم انبوهی از تصاویر برساخته و غیرواقعی در زمینههای مختلف، کانال پنهانی برای ارتباطگیری و دوستیابی، فضای نامحدود برای بازیهای سرگرمکننده، امکان بهاشتراکگذاری سریع عکس و تصویر و… موجب شده دانشآموزان نیز مانند اکثر والدین خود، یارای مقاومت در مقابل این جذابیت عصر جدید را نداشته باشند.
با توجه به توضیحات فوق می‌توان چنین نتیجه گرفت که به فراخور زمینههایی که در حال حاضر در جامعه وجود دارد، آسیب‌های اجتماعی در میان دانشآموزان به دو صورت نمود مییابد: آسیب‌های آشکار و آسیب‌های پنهان. به نظر می‌رسد مهم‌ترین آسیب‌های اجتماعی آشکار در انحرافات جنسی، فرار از مدرسه و ترک تحصیل، مصرف دخانیات اعم از سیگار و قلیان و مصرف برخی مواد روانگردان نمود داشته است.
آسیب‌های اجتماعی پنهان، بیشتر ناظر بر آسیبهایی است که هرچند به ظاهر نمود خاصی نداشته و برای مسئولان و سیاستگذاران حساسیتزا نیست، اما تأثیرات آن در بلندمدت، قابل ملاحظه خواهد بود. اضطرابها و استرسهای دانشآموز در محیط خانواده و مدرسه، تمرکز بیش از اندازه بر امتحانهای خرد و بزرگ مانند کنکور، حجم وسیع تبلیغات کلاسها و کتابهای کمکآموزشی، دانشآموز ایرانی را تبدیل به توده راکد و منفعلی از اضطراب و استرس کرده که به جای فراگیری مهارتهای فردی و اجتماعی با هدف بهترزیستن، به صورت ماشینی حجم گسترده‌ای از حفظیات و قوانین ریاضی و فیزیک و شیمی را بر خود بار می‌کند و بدون آنکه نتیجه خاصی از آن را برداشت کند، هر ساله وی را موظف میدانند این بار را به سرانجام برساند. در این چرخه، دانشآموز تبدیل به ابژه سرمایهگذاران مختلف بنگاههای آموزشی از یک سو و غفلت و بیتوجهی سیاستگذاران حوزه آموزش و پرورش از سوی دیگر شده است. ریاکاری عملی، بیصداقتی، بیتوجهی روزافزون در قبال ارزشها، هنجارها و بایدها و نبایدهای فرهنگی و اجتماعی و مذهبی از آسیب‌های دیگری است که همچنان با نگه سنتی و نسخههای قدیمی به بحث گذاشته می‌شود.
وحیده احمدی/ عضو هیئت علمی پژوهشکده مطالعات راهبردی
۱۳ دیماه، سردار سپهبد شهید حاج قاسم سلیمانی بر اثر حمله تروریستی ایالات متحده به فرودگاه بغداد به همراه نه تن از همرزمانش به درجه رفیع شهادت نائل شد. نوشتار حاضر در پی این رویداد به زوایای شخصیتی آن شهید به مثابه سرمایه‌ای نمادین برای جامعه ایرانی و امت اسلامی می‌پردازد و بر ضرورت پاسداشت این سرمایه تأکید می‌کند.
سرمایه سمبولیک؛ مبنایی برای تکوین همه سرمایه‌ها
در مطالعات جامعه‌شناختی، تا کنون شش نوع سرمایه موضوع تحقیق و بررسی قرار گرفته‌اند که عبارتند از سرمایه انسانی، سرمایه اقتصادی، سرمایه فرهنگی، سرمایه اجتماعی، سرمایه سیاسی و سرمایه نمادین. در میان این سرمایه‌ها، پنج گونه نخست، عمدتاً هویتی مستقل و مشخص دارند، اما سرمایه نمادین یا سمبلیک که هم بعد انسانی و هم بعد غیرانسانی دارد، هویتی مستقل از دیگر سرمایه‌ها ندارد و به نوعی با همه آن‌ها مرتبط است و از این رو می‌تواند مبنائی برای شکل‌گیری و ترمیم همه انواع این سرمایه‌ها باشد.
سرمایه نمادین نقطه اوج هر ۵ سرمایه دیگر است. به عبارت دیگر، زمانی که هر یک از سرمایه‌های اقتصادی، اجتماعی، انسانی، فرهنگی و سیاسیِ جامعه، به بالاترین نقطه شهرت برسند، به سرمایه نمادین تبدیل می‌شوند. اقتصاددانان نیز بر این عقیدهاند که سرمایه نمادین مادر سرمایه‌هاست و می‌تواند به رشد و تکثیر سایر سرمایه‌ها کمک کند. سرمایه نمادین، به این معنا زمانی شکل می‌گیرد که عناصر یکی از این انواع سرمایه‌ها به حدی فراگیر، شناخته‌شده و اثرگذار شوند که به مرز افتخار رسیده، اقبال عمومی را جلب کرده و بتوانند کانون اجماع و وحدت عمومی و ملی شوند و احترام و ستایش انواع و اقسام سلایق اجتماعی، سیاسی، هنری و مانند آن را جلب کنند.
این نوع سرمایه‌ها چون عمومیت می‌یابند، می‌توانند مبنایی برای تولید و بازتولید دیگر سرمایه‌ها و ترمیم آن‌ها شوند. به این معنا، کارکرد اصلی سرمایه‌های نمادین، به ویژه سرمایه‌های نمادین انسانی، تکثیر و جذب انواع دیگر سرمایه‌هاست. سرمایه‌های نمادین قابلیت آن را دارند که ثبات، آرامش و اجماع را به جامعه هدیه کنند. سرمایه‌های نمادین همچنین می‌توانند شکافهای اجتماعی را ترمیم کنند، ارزشآفرین باشند، اخلاق انسانی را احیا و هنجارهای فراموششده را بازآفرینی و در مجموع، هزینه زیست جمعی را کاهش دهند.
ضرورت بازتولید سرمایه نمادین در جامعه ایرانی
جامعه ایرانی در شرایط کنونی با نوعی بحران و فرسودگی در سرمایه‌های اقتصادی و اجتماعی روبه‌روست. در بعد اجتماعی، نتایج پیمایش‌های گوناگون نشان می‌دهد که اعتماد افقی و عمودی در سطح اجتماعی و امید جامعه به آینده به شدت آسیب دیده و نرخ آسیب‌های اجتماعی ناشی از بیکاری و فقر افزایش یافته است. روند افزایشی بیکاری، تورم، فقر، فساد اقتصادی، اعتیاد، طلاق، تن‌فروشی و افسردگی دست به دست هم داده و جامعه‌ای با آسیب‌های متراکم را شکل داده‌اند.
بر این اساس، فضای اجتماعی ایران، به شدت نیازمند تزریق سرمایه‌ای است که با اتکا به آن بتواند دیگر صور سرمایه، از جمله سرمایه اجتماعی و سرمایه اقتصادی را بازتولید و بازآفرینی کند و این مهم ممکن نمی‌شود مگر با اتکا و بهرهگیری از سرمایه‌های نمادین و بازنمایی آن‌ها. جامعه ایرانی به شدت نیازمند احساس پیروزی و شادی، الفت و دوستی و مهر و محبت، امید و اعتماد، همدلی و همکاری و تخلیه نگرانیها و ناراحتیهای خود از طریق واسطهای است که بتواند همه اقشار اجتماعی را به هم پیوند دهد و این امکانپذیر نخواهد بود، مگر آنکه سرمایه اجتماعی از طرق جایگزین یعنی از طریق تولید و بازتولید سرمایه سمبولیک یا نمادین ترمیم شود.
سردار شهید سلیمانی؛ مصداق بارز سرمایه نمادین
پس از شهادت سردار سپهبد قاسم سلیمانی، میلیونها تن از مردم کشورمان حتی بسیاری از آن‌ها که معترض وضع موجود یا منتقد نحوه حکمرانی مسئولین هستند در یک رستاخیز جمعی، به پا خاسته و در تشییع پیکر پاک ایشان و دیگر سرداران شهید مشارکت کردند. در این رستاخیز جمعی تمامی اقشار و گروه‌های اجتماعی از جمله نسلهای جدید، اقوام گوناگون، ادیان و مذاهب مختلف، گرایشهای سیاسی مختلف و حتی بعضاً مخالفین جمهوری اسلامی و همچنین سبکهای زندگی متفاوت حضور یافتند و شاهد شکوه عینی وحت ملی بودیم.
سردار سلیمانی برای مذهبی‌ها مالک اشتر را بازنمایی می‌کرد و غیرمذهبی‌ها او را آریو برزن و رستم و آرش می‌خواندند. برخی او را چون علمدار کربلا می‌دانستند و برخی سرباز فداکار وطن. شهید سلیمانی به راستی، نماد روح جمعی همه ایرانیان حتی در گستره منطقه‌ای و تمدنی ایران اسلامی و سمبل شکوه و بزرگی این تمدن است. علت این عشق وافر به ایشان، علاوه بر جانفشانیهایی که برای وطن کرده بود، ریشه در نگرش ایشان به کلیت جامعه ایرانی به مثابه خانواده خود داشت و این نگرش برای مردم باورپذیر بود.
این سطح از دربرگیری و شمولگرایی در کنش‌های گفتاری و رفتاری و حتی پنداری، در کمتر مسئول و کارگزاری در نظام قابل رؤیت است. ایشان بارها گلایه کرده بود که چرا برخی، گروه‌های دیگر مردم را به نام اصلاح‌طلب، اصولگرا، بد‌حجاب و … از نظام جدا می‌کنند. بر این اساس، سردار سلیمانی شخصیتی فراگیر و حلقه اتصال بسیاری از گروه‌ها و جریانها به حاکمیت جمهوری اسلامی به شمار میرفت.
به بیان دیگر، سرمایه نمادین سردار سلیمانی واجد و مولد سرمایه سیاسی نیز برای جمهوری اسلامی بود و بسیاری از افراد که حتی جمهوری اسلامی یا انقلاب اسلامی را به هر علتی قبول نداشتند، به ایشان عشق و علاقه می‌ورزیدند و از طریق ایشان، خودآگاه یا ناخودآگاه به نظام گره می‌خوردند و مشروعیت نظام را تأیید می‌کردند. از این رو، «قاسم سلیمانی» را می‌توان مصداق کامل و اتم سرمایه نمادین دانست.
از جمله وظایف و بایستههای هر جامعه و نظام سیاسی و دستگاه سیاستگذاری در هر کشوری، حفظ و پاسداشت سرمایه‌های نمادین جامعه و بهرهگیری از آن‌ها در جهت ارتقاء انسجام ملی و تأمین اهداف و منافع ملی است. بر این اساس، وظیفه مهم ما از این پس حفظ و پاسداری از جایگاه و تصویر سردار شهید حاج قاسم سلیمانی به مثابه سرمایه‌ای نمادین برای جامعه ایرانی و اسلامی و بازنمایی حقیقی از تصویر آن شهید به مثابه نمادی از به هم پیوستگی و همدلی آحاد جامعه ایرانی و امت اسلامی با هر سلیقه و گرایشی است.
فرزاد پورسعید/ عضو هیئت علمی پژوهشکده مطالعات راهبردی
شهید سلیمانی، هم شجاع بود، هم با تدبیر بود؛ صِرف شجاعت نبود؛ بعضی‌ها شجاعت دارند امّا تدبیر و عقل لازم برای به کار بردن این شجاعت را ندارند. بعضی‌ها اهل تدبیرند امّا اهل اقدام و عمل نیستند، دل و جگر کار را ندارند. این شهید عزیزِ ما هم دل و جگر داشت -به دهان خطر میرفت و ابا نداشت؛ نه فقط در این حوادث این روزها، [بلکه] در دوران دفاع مقدّس هم در فرماندهی لشکر ثارالله همین جوری بود؛ خودش و لشکرش- هم با تدبیر بود؛ فکر می‌کرد، تدبیر می‌کرد، منطق داشت برای کارهایش. این شجاعت و تدبیرِ توأمان، فقط در میدان نظامی هم نبود، در میدان سیاست هم همین جور بود؛ بنده بارها به دوستانی که در عرصه‌ی سیاسی فعّالند این را میگفتم؛ رفتار او را، کارهای او را [میدیدم]. در عرصه‌ی سیاست هم، هم شجاع بود، هم با تدبیر بود؛ سخنش اثرگذار بود، قانع‌کننده بود، تأثیرگذار بود. از همه‌ی اینها بالاتر، اخلاص او بود؛ با اخلاص بود؛ این ابزار شجاعت و ابزار تدبیر را برای خدا خرج می‌کرد؛ اهل تظاهر و ریا و مانند اینها نبود. اخلاص خیلی مهم است. ماها تمرین کنیم در خودمان اخلاص را.. (بخشی از بیانات مقام معظم رهبری در دیدار مردم قم ۱۳۹۸/۱۰/۱۸)
در شماره ۹۴ ماه‌نگار دیده‌بان امنیت ملی (ویژه شهادت سردار سلیمانی) می‌خوانید:
سردار شهید حاج «قاسم سلیمانی » به مثابه سرمایه نمادین/فرزاد پورسعید(عضو هیئت علمی پژوهشکده مطالعات راهبردی)
دیماه، سردار سپهبد شهید حاج قاسم سلیمانی بر اثر حمله تروریستی ایالات متحده به فرودگاه بغداد به همراه نه تن از هم رزمانش به درجه رفیع شهادت نائل شد. نوشتار حاضر در پی این رویداد به زوایای شخصیتی آن شهید به مثابه سرمایه‌ای نمادین برای جامعه ایرانی و امت اسامی می‌پردازد و بر ضرورت پاسداشت این سرمایه تأکید می‌کند. خرید این مقاله
شهادت سردار سلیمانی و اتحاد ملی/مجتبی قلی‌پور(عضو هیئت علمی پژوهشکده مطالعات راهبردی)
سردار سلیمانی از محبوب‌ترین شخصیت‌های ایران کنونی و محبوب‌ترین شخصیت نظامی ایران بود. محبوبیت او در زمان حیاتش، پس از شهادت و به ویژه در مراسم تشییع
پیکر او نمودی شگرف یافت، به نحوی که در زمانۀ گسست رو به تزاید مردم و حکومت از یک سو و قطبی‌شدگی فزایندۀ جامعه از سوی دیگر، نماد وحدت و همدلی فراگیر ایرانیان شد. چرا و چگونه او توانست به چنین محبوبیت فرا گیری دست یابد؟ و چگونه می‌توان از وحدت و همدلی‌ای که حاصل شهادت اوست و اندوختۀ سرمایۀ اجتماعی جامعه و سرمایۀ سیاسی حکومت را تقویت کرده، پاسداری کرد؟ در پاسخ، به برخی ویژگی‌های شخصیتی سردار سلیمانی خواهیم پرداخت و از جمله به عملکرد او که توانسته به «تیموس» ایرانیان پاسخ دهد. همچنین، بر محورهای پرهیز از بهره‌برداری سیاسی از وضعیت کنونی، ضرورت به رسمیت شناختن ماهیت طیف‌گونه و متنوع وحدت کنونی، لزوم توجه بیشتر به عنصر ملیت و هویت ملی در وحدت آفرینی برای جامعه به موازات عناصر مذهب و مکتب و تأکید بر کارآمدی و به ویژه کارگزار کارآمد و درستکار به مثابۀ کانون مشروعیت سیاسی تأکید خواهد شد. خرید این مقاله
حمله موشکی آمریکا علیه سردار سلیمانی و همراهان وی از نگاه حقوقی: هست‌ها و بایدها/حسن عالی‌پور(عضو هیئت علمی پژوهشکده مطالعات راهبردی)
در بامداد جمعه ۱۳ دی ماه ۱۳۹۸ (سوم ژانویه ۲۰۲۰) در پی حمله موشکی آمریکا از طریق پهپاد به فرودگاه بغداد، سردار قاسم سلیمانی فرمانده سپاه قدس و ابومهدی المهندس معاون تشکیلات حشدالشعبی و هشت تن دیگر از همراهان این دو، به شهادت رسیدند. از دید حقوقی، کشتن یک مقام عالی‌رتبه نظامی ایران که بر پایه نشانه‌های اطمینان‌آور به عنوان مقام رسمی و سیاسی به عراق سفر کرده بود، آن هم در محیط پیرامونی فرودگاه بغداد می‌تواند ابعاد گوناگون غیرقانونی بودن اقدام آمریکا را نشان دهد که در این گزارش با توجه به واقعیت‌های پرونده، به ماهیت این رفتار غیرقانونی پرداخته می‌شود. خرید این مقاله
شهادت سردار سلیمانی و امنیت هستی‌شناختی رژیم صهیونیستی/وحیده احمدی(عضو هیئت علمی پژوهشکده مطالعات راهبردی)
شهادت سردار سلیمانی فرمانده نیروی قدس جمهوری اسلامی ایران، از مهم‌ترین رویدادهای ناگواری بود که معادلات رژیم صهیونیستی را از خود متأثر ساخته است. این نوشتار در پی پاسخ به این پرسش است که این حادثه چه تأثیری بر امنیت هستی شناختی رژیم صهیونیستی گذاشته است؟ فرضیه نوشتار حاضر این است که شهادت سردار سلیمانی به عنوان یکی از مهم‌ترین چهره‌های جبهه مقاومت هرچند در کوتاه مدت، در راستای منافع رژیم صهیونیستی تلقی می‌شود اما در رویکرد بلندمدت، چالش‌های امنیتی این رژیم را افزایش می‌دهد. خرید این مقاله
ترورهای هدفمند در محور مقاومت؛ تحلیل مقایسه‌ای الگوی رفتاری رژیم صهیونیستی و ایالات متحده/غلامرضا سالارکیا(دکترای مدیریت دولتی، استادیار و عضو هیئت علمی دانشگاه)
در این نوشتار تلاش م یشود با تمرکز بر روی موارد تاریخی ترورهای هدفمند رژیم صهیونیستی و ایالات متحده، الگوهای رفتاری این دو در ترورهای هدفمند مشخص شود. در همین میان نیز جایگاه و رویکرد ترورهای هدفمند در سیاست رژیم صهیونیستی و ایالات متحده مورد بازشناسی قرار م یگیرد. در انتها با مد نظر قراردادن الگوهای منتج شده، به بررسی این موضوع می پردازیم که الگوی ترور شهید قاسم سلیمانی در کدامیک از آ نها جای دارد. خرید این مقاله
پیامدهای ترور سردار سلیمانی بر محور مقاومت/مهدی شاپوری(عضو هیئت علمی پژوهشکده مطالعات راهبردی)
پیامدهای ترور سردار سپهبد حاج قاسم سلیمانی بر محور مقاومت در سه سطح قابل تحلیل است. در سطح تحلیل فردی، سردار سلیمانی شخصیتی خاص با ویژگی‌های منحصر به فرد بود که او را به فرماندهی کاریزما و قدرتمند در محور مقاومت تبدیل کرده بود. همان‌گونه که وجود چنین شخصیتی تأثیر اساسی بر انسجام و تقویت بازیگران و گروه‌های مقاومت داشت، نمی‌توان انتظار داشت که فقدانش تأثیرگذار نباشد. در سطح تحلیل نهادی، به نظر می‌رسد پس از ترور سردار سلیمانی، انگیزه پیگیری گفتمان مقاومت و حمایت از نیروهای مقاومت از سوی جمهوری اسلامی ایران نه تنها تضعیف نمی‌شود، بلکه تقویت نیز خواهد شد. در سطح تحلیل ساختاری، پایداری محور مقاومت پس از ترور سردار سلیمانی به شرایط داخلی و بین‌المللی جمهوری اسلامی و توان پشتیبانی آن از نیروهای مقاومت و البته متغیرهای مداخله‌گر دیگری به ویژه فشار منطقه‌ای و بین‌المللی بر محور مقاومت شرایط داخلی کشورهایی که گروه‌ها و نیروهای مقاومت در آن‌ها فعال هستند، بستگی دارد. خرید این مقاله
نظم منطقه‌ای در آسیای غربی در پرتو شهادت سردار قاسم سلیمانی/امین پرتو(همکار علمی پژوهشکده مطالعات راهبردی)
به دنبال ترور ناجوانمردانه و شهادت سردار سپهبد قاسم سلیمانی، فرمانده سرافراز نیروی قدس سپاه پاسداران، گمانه‌های متعددی در خصوص آینده نظم منطقه‌ای در آسیای غربی مطرح شده است. در حالی که نیروهای محور مقاومت، هدف راهبردی خود را از این پس، «اخراج آمریکا از منطقه » اعلام کرده‌اند، متقاباً آمریکا با افزایش حضور نظامی در منطقه از طریق استقرار تعداد بیشتری نیروی زمینی، هواپیماهای جنگنده، کشتی‌های جنگی و سیستم‌های پدافند هوایی و موشکی، کوشیده است به راهبرد انتقامی نیروهای مقاومت واکنش نشان دهد. تحلیل نظم منطقه‌ای در این صحنه تقابل جدید پس از شهادت مظلومانه سردار سلیمانی، موضوع نوشته حاضر است. خرید این مقاله
ارزیابی وا کنش‌های بین‌المللی به ترور سردار قاسم سلیمانی/یاسر نورعلی‌وند(عضو هیئت علمی پژوهشکده مطالعات راهبردی)
ترور سردار شهید قاسم سلیمانی به دستور مستقیم ترامپ، با موج گسترده‌ای از واکنش‌های مختلف و پراکنده در جامعه جهانی همراه بود. بررسی و ارزیابی این واکنش‌ها و دسته‌بندی‌ها آ نها کمک می‌کند ضمن اینکه تصویر شفا فتر و روش نتری از موضع‌گیری جامعه جهانی به این رویداد داشته باشیم، نسبت آن‌ها با منافع جمهوری اسامی ایران را به شکل بهتری مورد شناسایی قرار دهیم. خرید این مقاله
شهید سردار سلیمانی؛ از بن‌بست رویکردهای غیرگفتمانی تا پیشران گام دوم انقلاب اسلامی/علی‌رضا خسروی(عضو هیئت علمی دانشگاه تهران)
شهادت سردار حاج قاسم سلیمانی به عنوان یکی از نمادهای انقلابی‌گری، به محور و منشأ برپایی رستاخیزی برای نفرت و خشم علیه استکبار و به پیشران اصلی گام دوم انقلاب اسامی مبدل شده است. شهادت حاج قاسم‌ها و خیزش خشمگینانه مردم در تعارض با استکبار، بن‌بست رویکردهای غیرگفتمانی و گشایندگی رویکردهای گفتمانی را یادآور شده است. خرید این مقاله
خرید مستقیم ماه‌نگار دیده‌بان امنیت ملی شماره ۹۴ با تخفیف ویژه
در شماره ۹۳ ماه‌نگار دیده‌بان امنیت ملی می‌خوانید:
خرید مستقیم ماه‌نگار دیده‌بان امنیت ملی شماره ۹۳ با تخفیف ویژه