باری بوزان و الی ویور معتقدند ویژگی اصلی الگوی دشمنی و منازعه در خاورمیانه، همچون الگوی دوستی در این منطقه، «پیچیدگی و چندبعدی بودن» است.[۱] از نظر آنها «در خاورمیانه برای هر بازیگری، چه محلی چه جهانی، حمایت از یک بازیگر دیگر در مقابل دشمن مشترک بدون تهدید کردن همزمان طرف سوم دارای رویکرد دوستانه، مشکل است».[۲] بوزان و ویور در تبیین این پیچیدگی معتقدند خاورمیانه از یک سو، نمونه تقریباً کاملی از یک مجموعه امنیتی منطقه‌ای کلاسیک و دولتمحور نظامی- سیاسی است و از بسیاری جهات ساختار و رفتاری شبیه اروپای قرن نوزدهم دارد و از سوی دیگر، مداخله قدرتمند خارجی در پویشهای امنیتی آن و همچنین، آمیختگی و متقاطعبودن احساسات ضدغربی، ضدصهیونیستی، اسلامی و ناسیونالیسم عربی اجرای سیاست‌های موازنه قدرت (که عامل ثباتبخش در مجموعههای امنیتی کلاسیک و دولتمحور سیاسی- نظامی است) را برای دولت‌های محلی و قدرتهای مداخلهگر فوقالعاده دشوار کرده است.
به دلیل این وضعیت پیچیده، هر قدرت بیرونی که وارد معادلات و مسائل خاورمیانه می‌شود معمولاً نمی‌تواند بیطرف باشد و لاجرم با دوستان و دشمنانی مواجه خواهد شد؛ که البته تجربه نشان داده است دوستی و دشمنیشان ممکن است پرنوسان باشد (به دلیل همان پیچیدگی الگوی دوستی و دشمنی در خاورمیانه). فدراسیون روسیه که در سال‌های اخیر برای اولین بار بعد از جنگ سرد بهطور جدیتری وارد مسائل و چالشهای خاورمیانه شده است، در سیاست‌های خود طی چند سال گذشته تلاش کرده است منطق پیچیده الگوی دوستی و دشمنی در خاورمیانه را با تعامل و همکاری همزمان با همه بازیگران و قدرتهای منطقه دور بزند. در این راستا، درب کاخ کرملین همیشه بر روی مسئولان و مقامات همه کشورها و بازیگران خاورمیانه باز بوده است.
روسها با ایران و نیروهای محور مقاومت در سوریه علیه گروه‌های جنگجو و مخالف اسد می‌جنگند؛ روابط دیپلماتیک و اطلاعاتی گسترده‌ای با اسرائیل دارند؛ در برابر اقدامات تجاوزکارانه اسرائیل در هدف قرار دادن نیروهای جبهه متحد حکومت سوریه سکوت می‌کنند؛ حاضر می‌شوند به ترکیه پیشرفتهترین سیستم دفاع موشکی خود یعنی اس ۴۰۰ را بفروشند؛ با حضور سفیر عبد ربه منصور هادی به‌عنوان نماینده قانونی کشور یمن در مسکو موافقت کرده‌اند[۳]؛ از امکان همکاری استراتژیک با امارات متحده عربی دم میزنند[۴]؛ با اردن و اسرائیل در مورد منطقه کاهش درگیری در جنوب سوریه توافق کرده‌اند[۵]؛ با دولت مصر رابطه بسیار خوبی دارند؛ در مناقشه میان قطر و عربستان سعودی اعلام بیطرفی کرده‌اند؛ برای همکاریهای اقتصادی و انرژی با قطر اهمیت بسیار زیادی قائلاند[۶]؛ عربستان سعودی را دروازه ورود به خاورمیانه میبینند[۷]؛ و…
این رویکرد روسیه نسبت به خاورمیانه ریشه در عمل‌گرایی سیاست خارجی مسکو دارد؛ عمل‌گرایی که دمیتری ترنین، کارشناس برجسته مسائل روسیه، آن را اینگونه تشریح کرده است: «در حالی که ژئوپلیتیک اوراسیا عمق استراتژیک روابط خارجی تزارها و پیشبرد اهداف ایدئولوژیکی جهانی در کانون برنامههای رژیم کمونیستی شوروی قرار داشت، دل‌مشغولی روسهای امروزی، خود روسیه است».[۸] اما روسیه با بازی عملگرایانه خود در خاورمیانه چه اهدافی را دنبال می‌کند؟ بهنظر می‌رسد روسها با دور زدن الگوی دوستی و دشمنی در خاورمیانه و همکاری با همه بازیگران این منطقه، تلاش می‌کنند اهداف و منافع زیر را پیگیری نمایند.
۱-روسها منافع سیاسی، امنیتی و نظامی مهمی در سوریه دارند و سعی می‌کنند این منافع را با کمترین هزینه ممکن حفظ کنند. در این راستا، تلاش روسیه بر آن است تا از ایجاد تنش در روابط خود با بازیگران منطقه که می‌تواند هزینه ماندن در سوریه و پیگیری اهداف و منافع مورد نظر را برای این کشور افزایش دهد، پرهیز نماید. تجربه جنگ در افغانستان در دوران شوروی به روسها آموخته است که دیگران می‌توانند حضور نظامی آنها در خارج را به چالشی علیه امنیت ملی روسیه تبدیل کنند.
۲-روسیه موافق ظهور یک قدرت برتر (هژمون) در منطقه خاورمیانه نیست؛ چون چنین قدرتی می‌تواند منافع روسها را هم در خارومیانه، هم در آسیای مرکزی و قفقاز و حتی در مناطق مسلماننشین روسیه به چالش بکشد. بنابراین، سیاست روسیه در خاورمیانه تقویت یک بازیگر در مقابل دیگری نیست، بلکه حفظ تعادل در روابط با کشورهای منطقه و موازنه میان بازیگران مختلف است؛ تا هیچکدام نتوانند به موقعیت برتر دست یابند.
۳-روسها میخواهند با داشتن رابطه خوب با همه بازیگران خاورمیانه، نفوذ خود را در منطقه با هزینه کمتری تقویت نمایند و در مقابل بازیگران بین‌المللی خاورمیانه بهویژه ایالات متحده آمریکا عرض اندام کنند. به هر حال، رهبران روسیه تمایل دارند حداقل در مسائل امنیتی و ژئوپلیتیکی جهان به‌عنوان قدرت موازنهگر در مقابل آمریکا شناخته شوند. با توجه به خلأها و فرصت‌هایی که برای بازیگری قدرتهای فرامنطقه‌ای در خاورمیانه وجود دارد و همچنین کاهش میل آمریکا به مداخله مستقیم در این منطقه، روسها شرایط را برای نقشآفرینی بیشتر در خاورمیانه مناسب دیدهاند.
۴-بخش عمدهای از درآمدهای دولت روسیه وابسته به فروش نفت و گاز است؛ بهطوری که کاهش قیمت این منابع نقش مهمی در افت و خیز منحنی تولید ناخالص داخلی این کشور دارد. بر اساس جدیدترین ارزیابی بریتیش پترولیوم، خاورمیانه در سال ۲۰۱۶ دارای بزرگترین ذخایر نفتی جهان (۴۷٫۷ کل ذخایر اثباتشده نفت جهان)، بیشترین تولید نفت جهان (۳۴٫۲ درصد تولید جهانی)، بزرگترین ذخایر گازی جهان (۴۲٫۵ درصد کل ذخایر اثباتشده گاز جهانی) و سومین تولیدکننده گاز جهان (۱۸ درصد تولید گاز جهان) بوده است.[۹] با توجه به این ظرفیت عظیم ذخایر فسیلی خاورمیانه و غلبه نگرش امنیتی بازیگران این منطقه بر نگاه اقتصادی به این ذخایر، روسها باید به‌گونه‌ای رفتار کنند که مسائل امنیتی و رقابت‌های ژئوپلیتیکی در منطقه باعث بالا رفتن ظرفیت تولید نفت و گاز و کاهش قیمت این منابع در بازارهای جهانی نشود. در این راستا، مسکو هم باید از ایجاد تنش در روابط خود با بازیگران اصلی دارای این ذخایر در خاورمیانه پرهیز کند و هم سعی نماید از سطح تنش در روابط این بازیگران با همدیگر بکاهد. بنابراین، روسها ناچارند در روابط خود با بازیگران مهم انرژی منطقه تعادل را رعایت کنند.
۵-تا سال ۲۰۱۶ فروش تسلیحات دومین منبع درآمد روسیه بوده و ۲٫۵ تا ۳ میلیون کارگر روسی معادل ۲۰ درصد مشاغل تولیدی این کشور در بخش صنعت دفاعی آن مشغول کار بودهاند.[۱۰] با توجه به اینکه خاورمیانه یکی از بزرگترین خریداران سلاح در دنیاست و سهم این منطقه از واردات سلاح بین ۲۰۱۲ تا ۲۰۱۶ بر اساس ارزیابیها ۲۹ درصد کل واردات جهانی سلاح بوده است[۱۱]، روسیه که دومین صادرکننده سلاح در جهان است (۲۳ درصد کل صادرات جهانی سلاح بین ۲۰۱۲ تا ۲۰۱۶)[۱۲] نمی‌تواند نسبت به بازار تسلیحات خاورمیانه بیتفاوت باشد. با توجه به حرکت هند و چین به‌عنوان دو خریدار عمده تسلیحات روسی به سمت خودکفایی در تولید تسلیحات و نیز مشکلات ناشی از کاهش قیمت نفت و تحریم‌های غرب علیه مسکو و همچنین بازار رو به رشد واردات تسلیحات در خاورمیانه که بین ۲۰۰۷ تا ۲۰۱۶ میزان ۸۶ درصد رشد را تجربه کرده است[۱۳]، این موضوع اهمیت زیادی برای روسها پیدا می‌کند. بر اساس ارزیابیها، خاورمیانه و شمال آفریقا دومین منطقه بااهمیت برای صادرات تسلیحات روسی است و ۱۷٫۸ درصد از کل صادرات سلاح این کشور بین ۲۰۰۰ تا ۲۰۱۶ به این منطقه بوده است.[۱۴]
۶-مسلمانان روسیه و همچنین مسلمانان کشورهای همجوار این کشور پاشنه آشیل امنیتی برای مسکو محسوب می‌شوند. در واقع، روسها نسبت به رشد افراطگرایی اسلامی در کشورهای همسایه و در داخل که با ادعاهای تجزیهطلبانه نیز در هم آمیخته است، حساسیت زیادی دارند و آن را تهدیدی علیه امنیت ملی خود می‌دانند. چون خاورمیانه مهد اسلام سیاسی و افراطگرایی است و برخی کشورهای منطقه از ایدئولوژیهای افراطی حمایت می‌کنند، مسکو نسبت به دستکاری احتمالی بعضی کشورهای منطقه در مناطق مسلماننشین جنوبی و همجوار خود واهمه دارد. بنابراین، از واردشدن به فاز تنشهای گسترده با بازیگران منطقه اجتناب می‌کند و سعی دارد روابط مناسبی با همه بازیگران منطقه داشته باشد.
در مجموع روسیه به دلایل فوق تلاش می‌کند از درگیرشدن در الگوی پیچیده دوستی و دشمنی در خاورمیانه پرهیز نماید و در این مورد نیز نسبتاً موفق بوده است؛ تا جایی که اسرائیلیها به روسیه به‌عنوان «شریک خاموش»[۱۵] نگاه می‌کنند؛ ایرانیها بهدنبال روابط استراتژیک با روسیه هستند و حتی در مواردی سطح روابط کنونی با مسکو را استراتژیک می‌دانند؛ امارات متحده عربی به روابط استراتژیک با روسیه میاندیشد؛ محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان، که در اواخر می ۲۰۱۷ به روسیه سفر کرده بود گفت که «روابط عربستان سعودی و روسیه به سمت بهترین لحظات خود در همه زمانها پیش می‌رود»[۱۶]؛ ترکیه و روسیه اعلام کرده‌اند که در پی تعمیق روابط استراتژیک هستند[۱۷]؛ و…
این موارد نشان می‌دهد روسیه تا حدود زیادی توانسته است کاری که هیچ قدرت فرامنطقه‌ای تا کنون نتوانسته در خاورمیانه انجام دهد را پیش ببرد. در حال حاضر هیچ بازیگری در خاورمیانه با روسیه دشمن نیست؛ البته وجود اختلافاتی میان روسیه و بازیگران مختلف در این منطقه قابل انکار نیست. با این حال، این اختلافات در سطح دشمنی نیست.
بنابراین، می‌توان گفت روسیه در دور زدن الگوی دوستی و دشمنی در خاورمیانه تا حدود زیادی موفق بوده است. اما آیا این موفقیت همیشگی خواهد بود؟ بهنظر نمیرسد اینگونه باشد. پیچیدگی الگوی دوستی و دشمنی در خاورمیانه می‌تواند هر لحظه شرایط متفاوتی ایجاد کند. نمونه بارز آن، هدف قرار گرفتن جنگنده روسی توسط جنگنده ترکیه در مرز سوریه و ترکیه در تاریخ ۲۴ نوامبر ۲۰۱۵ است که باعث تنشهای شدیدی در روابط دو کشور شد. اما به هر حال، روسها موفق شدند از آن اتفاق بگذرند که ثمره آن نیز روابط خوب مسکو و آنکارا در شرایط کنونی است.
[۱] باری بوزان و الی ویور، مناطق و قدرتها، ترجمه رحمان قهرمانپور، پژوهشکده مطالعات راهبردی، ۱۳۸۸، ص ۱۰۴٫
[۲] همان، ص ۱۲۹٫
[۳] The Russian-Saudi rapprochement and Iran, http://www.aljazeera.com/indepth/opinion/2017/08/russian-saudi-rapprochement-iran-170817154056810.html
[۴] UAE, Russia consider strategic partnership, https://www.khaleejtimes.com/news/government/uae-russia-consider-strategic-partnership
[۵] Russia, Jordan agree to speed de-escalation zone in south Syria, https://www.reuters.com/article/us-mideast-crisis-jordan-russia/russia-jordan-agree-to-speed-de-escalation-zone-in-south-syria-idUSKCN1BM2A5, Israel, Jordan part of new, developing US-Russia deal on Syria ceasefire, https://www.timesofisrael.com/israel-jordan-part-of-new-us-russia-deal-on-syria-ceasefire/
[۶] Qatar and Russia to bolster economic ties, http://www.dw.com/en/qatar-and-russia-to-bolster-economic-ties/a-40299911
[۷] Russia sees Saudi Arabia as ‘gatekeeper’ to Mideast, https://www.al-monitor.com/pulse/originals/2017/09/russia-king-salman-visit-gatekeeper-mideast-strategy-syria.html
[۸] Dmitri Trenin, Russia Redefines Itself and Its Relations with the West, The Washington Quarterly, 30:2, 2007, p.95
[۹] BP Statistical Review of World Energy June 2017, https://www.bp.com/content/dam/bp/en/corporate/pdf/energy-economics/statistical-review-2017/bp-statistical-review-of-world-energy-2017-full-report.pdf
[۱۰] Russian defense industry production up 2.5% in 1Q09, http://sputniknews.com/russia/20090602/155148607.html
[۱۱] SIPRI, Increase in arms transfers driven by demand in the Middle East and Asia, says SIPRI, 20 February 2017
[۱۲] SIPRI, The state of major arms transfers in 8 graphics, 22 February 2017
[۱۳] SIPRI, Increase in arms transfers driven by demand in the Middle East and Asia, says SIPRI, 20 February 2017
[۱۴] Richard Connolly and Cecilie Sendstad, Russia’s Role as an Arms Exporter: The Strategic and Economic Importance of Arms Exports for Russia, Chatham House, March 2017
[۱۵] silent partner
[۱۶] The Russian-Saudi rapprochement and Iran, http://www.aljazeera.com/indepth/opinion/2017/08/russian-saudi-rapprochement-iran-170817154056810.html
[۱۷] Putin and Erdogan talk of ‘strategic partnership’ between Russia and Turkey, http://theduran.com/putin-erdogan-talk-strategic-partnership/
