سفرهای خارجی بن سلمان؛ اهداف و نتایج
محمد بن سلمان، ولیعهد سعودی، آذرماه سال جاری ابتدا به چهار کشور عربی امارات، بحرین، مصر و تونس و سپس به بوئنوس آیرس، پایتخت آرژانتین برای حضور در نشست گروه ۲۰ و پس از آن به موریتانی و الجزایر سفر کرد. در این نوشتار، اهداف و پیامدهای سفر ولیعهد سعودی به چهار کشور عربی بررسی میشود. محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان در شرایطی سفرهای خود را آغاز کرد که وی و کشورش به‌خصوص به دلیل شیوه قتل جمال خاشُقچی و مُثله‌کردن پیکر این روزنامه‌نگار سعودی بیش از هر زمان دیگری تحت فشار افکار عمومی جهانی قرار دارند. محمد بن سلمان روز ۲۲ نوامبر به امارات، روز ۲۵ نوامبر به بحرین، ۲۷ نوامبر به مصر و ۲۸ نوامبر نیز به تونس سفر کرد که این سفرها، نخستین سفر خارجی پس از قتل خاشقچی بود. ولیعهد سعودی ۲۹ نوامبر نیز برای شرکت در نشست گروه ۲۰ وارد آرژانتین شد و روز ۲ دسامبر به موریتانی و ۳ دسامبر نیز به الجزایر رفت.
اهداف سفرهای محمد بن سلمان
الف: سفر به چهار کشور عربی پیش از حضور در آرژانتین
اهداف محمد بن سلمان به چهار کشور عربی پیش از سفر به آرژانتین را میتوان در محورهای زیر بیان کرد:
- بهرهگیری ابزاری از روابط با امارات و بحرین
روابط نزدیکی میان محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان و محمد بن زاید آل نهیان، ولیعهد ابوظبی وجود دارد، به‌نحوی‌که بن سلمان در سفر به این چهار کشور سه روز را در امارات حضور داشت. این سفر نشان داد که فشار افکار عمومی جهانی تأثیری بر روابط ریاض با ابوظبی ندارد. سفر به بحرین نیز به این دلیل انجام شد که در میان کشورهای عضو شورای همکاری خلیج‌فارس، بحرین «تابع» سیاستهای ریاض است. در واقع محمد بن سلمان از روابط ویژه با ولیعهد ابوظبی و همچنین شرایط خاص روابط با بحرین بهره گرفت تا به‌نوعی از فشارهای افکار عمومی جهانی علیه خود بکاهد.
- مصر، جایگاه ویژه
سفر ولیعهد سعودی به مصر بیش از سفر وی به امارات، بحرین و تونس اهمیت دارد زیرا مصر جایگاه ویژه‌ای در دیدگاههای محمد بن سلمان دارد، به نحوی که سفر اخیر وی به مصر، ششمین سفر او به این کشور از سال ۲۰۱۵ و دومین سفر وی به قاهره در سال ۲۰۱۸ است. نخستین سفر محمد بن سلمان به مصر در آوریل ۲۰۱۵ به عنوان وزیر دفاع، دومین سفر در جولای ۲۰۱۵ و سومین سفر نیز در دسامبر ۲۰۱۵ بود. به عبارت دیگر، محمد بن سلمان در سال ۲۰۱۵ سه بار به مصر سفر کرد. چهارمین سفر ولیعهد سعودی به قاهره در آوریل ۲۰۱۶ بود که طرفین در این سفر ۲۱ توافقنامه و یادداشت تفاهم را امضا کردند که مهم‌ترین آنها تأسیس منطقه آزاد تجاری در سینا بود.
پنجمین سفر نیز در مارس ۲۰۱۸ انجام شد که مهم‌ترین سفر وی به مصر نیز بود. زیرا این سفر، اولین سفر خارجه شاهزاده محمد بن سلمان به عنوان ولیعهد پادشاهی سعودی بود که تشریفات ویژه‌ای به همراه داشت از جمله اینکه عبدالفتاح السیسی، رئیس جمهوری مصر به مدت ۳ روز وی را در گشت‌های داخلی همراهی کرد که در همان موقع پروژه ترمیم الازهر را افتتاح کرد، از اوپرای مصر بازدید کرد، پروژه‌های بزرگ و تونل‌های کانال سوئز را بازرسی کرد و گشتی دریایی در ناوبری کانال سوئز زد. همچنین در این سفر ولیعهد سعودی با شیخ الازهر و پاپ کلیسای جامع سنت مارکِ عباسیه دیدار کرد. ششمین سفر نیز در نوامبر ۲۰۱۸ انجام شد.
ششمین سفر ولیعهد سعودی به قاهره از این بُعد مهم است که محمد بن سلمان اهداف تبلیغاتی خود را پیگیری و به نوعی سعی کرد ثابت کند که حتی حکام کشورهای برجسته جهان عرب نظیر مصر نیز تحت تأثیر فشارهای خارجی علیه عربستان و شخص بن سلمان قرار نگرفته و عربستان و ولیعهد آن همچنان جایگاه مهمی در جهان عرب دارند. در همین راستا نیز نمایندگانی از پارلمان مصر از سفر شاهزاده محمد بن سلمان به قاهره استقبال و بر اهمیت آن در روابط دو جانبه و تأثیر مثبت آن بر هماهنگی مواضع قاهره و ریاض در ثبات وضعیت جهان عربی و اسلامی تأکید کردند.
حمایت السیسی از بن سلمان در شرایط کنونی نوعی «سیاست جبرانی» قاهره در مقابل ریاض است زیرا دولت ریاض در سال ۲۰۱۳ که کودتای نظامیان علیه دولت قانونی محمد مرسی رخ داد، نخستین دولتی بود که از اقدام نظامیان مصری حمایت کرده و آنرا کودتا عنوان نکرده بود و دولت قاهره نیز اکنون با میزبانی از محمد بن سلمان در شرایطی که جایگاه وی شدیداً متزلزل شده، جبران حمایت سال ۲۰۱۳ را انجام داده است. در همین راستا، «سلیمان وهدان»، دبیر پارلمان مصر در بیانیه‌ای اشاره کرد که مصر محال است حمایت سعودی از خود را در بسیاری از مواقع از ژانویه ۲۰۱۱ تاکنون فراموش کند. موضوع دیگر در خصوص سفر بن سلمان به قاهره این است که وی در این سفر نیز در خصوص تشکیل ناتوی عربی با عبدالفتاح السیسی گفتگو کرد. در واقع، محمد بن سلمان، مصر را مهم‌ترین شریک عربستان سعودی در تشکیل ناتوی عربی میداند.
- آماده‌شدن برای سفر به بوئنوس آیرس
سومین دلیل اهمیت سفرهای چهارگانه محمد بن سلمان این بود که این سفرها در آستانه حضور وی در نشست گروه ۲۰ انجام شد. به‌عبارت‌دیگر، ولیعهد سعودی سفر به چهار کشور عربی امارات، بحرین، تونس و مصر را به‌عنوان پیش درآمدی برای سفر به آرژانتین و شرکت در نشست گروه ۲۰ قرار داد. محمد بن سلمان این آمادگی ذهنی و روانی را نداشت که نخستین سفر خود پس از قتل جمال خاشُقچی را به آرژانتین و دیدار با سران برخی کشورهای صنعتی انجام دهد. ازاین‌رو، با سفر به امارات، بحرین، مصر و تونس و دیدار با رهبران این کشورها سعی کرد به لحاظ ذهنی و روانی برای شرکت در نشست گروه ۲۰ و دیدار با سران برخی از کشورهای صنعتی آماده شود و این درواقع مهم‌ترین هدف ولیعهد سعودی از سفر به این چهار کشور عربی بود.
ب: سفر بن سلمان به آرژانتین
مهم‌ترین هدف ولیعهد سعودی در سفر به آرژانتین و شرکت در نشست گروه ۲۰ این بود که به‌نوعی خود و عربستان را به جامعه بینالملل بازگرداند. ولیعهد سعودی در سفر به بوئنوس آیرس این فرصت را داشت که با سران گروه ۲۰ از جمله رئیس‌جمهوری فرانسه، نخست‌وزیر بریتانیا و رئیس‌جمهوری آمریکا دیدار و گفتگو کند. این دیدارها میتوانست به‌منزله کاهش فشارها بر بن سلمان به دلیل قتل خاشقچی و همچنین جنایت علیه یمن باشد، اما در عمل این هدف ولیعهد سعودی محقق نشد. ولیعهد سعودی در هنگام عکس گرفتن سران گروه ۲۰ درحالی‌که به‌عنوان نخستین فرد بر روی صحنه رفت، اما سران شرکتکننده با بیتوجهی از کنار وی رد شده و به وی دست ندادند. محمد بن سلمان در هنگام عکس گرفتن نیز در گوشه عکس کاملاً منزوی بود و پس از عکس گرفتن نیز به‌عنوان نخستین شخص سریعاً از صحنه خارج شد، لحظاتی که از لنز دوربینهای عکاسی پنهان نماند.
پ: سفر به موریتانی و الجزایر
محمد بن سلمان پس از پایان نشست سران گروه ۲۰ از بوئنوس آیرس به «نواکشوت»، پایتخت موریتانی و الجزیره، پایتخت الجزایر رفت. به نظر میرسد که بن سلمان از سفر به این دو کشور نیز دو هدف داشته است. نخستین هدف این بود که از حواشی مربوط به سفر به آرژانتین بکاهد و دومین هدف نیز این بود که نشان دهد عربستان سعودی با وجود فشارهایی که اکنون به آن وارد میشود، هنوز قدرت اول در جهان عرب محسوب میشود و نفوذ قابل‌ملاحظه‌ای در جهان عرب دارد.
پیامدهای سفرهای بن سلمان
پیامدهای این سفرهای بن سلمان را از دو بُعد داخلی و بینالمللی میتوان بیان کرد:
الف: پیامدهای داخلی
مهم‌ترین پیامد داخلی این سفرهای بن سلمان، آشکارشدن تزلزل جایگاه داخلی ولیعهد سعودی است. در همین راستا، مجتهد، فعال و افشاگر سعودی از سردرگمی در دربار پادشاهی عربستان خبر داد و نوشت شمار زیادی از کسانی که قرار بود به بن سلمان برای حضور در نشست گروه ۲۰ در بوئنوس آیرس، پایتخت آرژانتین بپیوندند، سفرشان را لغو کرده و به دربار بازگشته‌اند. برخی دیگر نیز، نیمه‌شب از منازلشان به این دیوان فراخوانده شده‌اند و تحرکاتی امنیتی نزدیک دربار در جریان است.
مجتهد همچنین در مصاحبه با خلیج آنلاین اعلام کرد که: «بن سلمان دستور داده اقدامات امنیتی استثنایی اتخاذ شود و از گارد پادشاهی خواسته است از مناطق شرقی و غربی کشور به ریاض حرکت کنند تا مانع از وقوع کودتا شوند.» این اقدامها و تحرکات گویای آشکار شدن تزلزل جایگاه محمد بن سلمان در ساختار قدرت عربستان سعودی است. اگرچه این موضوع از پیامدهای سیاستهای محمد بن سلمان به‌خصوص جنگ علیه یمن و قتل جمال خاشُقچی است، اما سفرهای آذرماه بن سلمان نشان داد که ولیعهد سعودی بیش از هر زمان دیگری نگران جایگاه خود در ساختار قدرت عربستان است.
ب: پیامدهای بینالمللی
سفرهای محمد بن سلمان به لحاظ بینالمللی نیز پیامدهای مهمی داشته است که مهم‌ترین آن، افزایش مخالفتهای جهانی با ولیعهد سعودی و سیاستهای عربستان سعودی و همچنین تداوم رویکرد ضد مقاومت بن سلمان و متحدانش بود.
- افزایش مخالفتهای جهانی با ولیعهد سعودی و سیاستهای عربستان سعودی
سفر محمد بن سلمان به مصر و تونس در شرایطی انجام شد که در این دو کشور مخالفتهای جدی با این سفر وجود داشته است. در همین راستا، بیش از ۲۵۰ فعال سیاسی مصری پیش از سفر بن سلمان به قاهره در بیانیه‌ای مخالفت خود را با استقبال از بن سلمان ابراز کردند. در مصر نیز شمار زیادی از مردم با برگزاری تظاهرات و سردادن شعار «محمد اَرّه، به تونس نیا» مخالفت خود را با اقدام رهبران کشورشان در میزبانی از ولیعهد سعودی ابراز کردند.
پس از ورود محمد بن سلمان به آرژانتین، سازمان دیدبان حقوق بشر نیز در بیانیه‌ای با عنوان «عدالت نزدیک میشود» اعلام کرد که دادستان کل آرژانتین خواستار تحقیقات درباره جنایات جنگی ائتلاف سعودی در یمن و همچنین نقش محمد بن سلمان، ولیعهد سعودی در قتل «جمال خاشقچی»، روزنامه‌نگار منتقد سعودی، شده است. پیش از سفر بن سلمان به موریتانی و الجزایر نیز تظاهرات متعددی در این کشورها در مخالفت با این سفر انجام شد و نتیجه این تظاهرات نیز این بود که عبدالعزیز بوتفلیقه، رئیس‌جمهوری الجزایر از دیدار با ولیعهد سعودی خودداری کرد.
به‌طورکلی میتوان گفت سفرهای آذرماه بن سلمان به ۶ کشور عربی و حضور در بوئنوس آیرس ثابت کرد مخالفتها با سیاستهای عربستان سعودی و شخص محمد بن سلمان صرفاً به جهان عرب محدود نمیشود بلکه به سطح جهانی گسترش یافته است. درواقع، محمد بن سلمان که با این سفرها درصدد کاهش فشارهای جهانی علیه خود و عربستان بود نه تنها به این هدف دست نیافت بلکه این سفرها سبب افزایش فشارهای جهانی بر ولیعهد سعودی و ریاض شده است.
- تداوم رویکرد ضد مقاومت به رهبری عربستان سعودی
یکی از پیامدهای مهم سفر بن سلمان به چهار کشور عربی این است که اگرچه عربستان سعودی به واسطه اقدامهای خشن محمد بن سلمان و ارتکاب جنایت علیه بشریه در یمن و در ماجرای قتل فجیع خاشُقچی تحت فشار شدیدی قرار دارد، اما این سفر نشان داد که رویکرد ضد مقاومت به خصوص توسط چهار کشور عربستان، امارات، بحرین و مصر همچنان ادامه خواهد یافت. یکی از محورهای مهم گفتگوی محمد بن سلمان با ولیعهد ابوظبی، پادشاه بحرین و رئیس جمهوری مصر، پیگیری طرح ناتوی عربی بود و به خصوص عربستان، امارات و مصر از اعضای اصلی و مهم ناتوی عربی خواهند بود. طرح ناتوی عربی بیش از همه طرحی ضد ایرانی و ضد محور مقاومت است.
نتیجهگیری
سفر محمد بن سلمان به شش کشور امارات، بحرین، مصر، تونس، موریتانی و الجزایر و شرکت در نشست گروه ۲۰ در آرژانتین بیش از همه با هدف رد ایده «انزوای عربستان سعودی و ولیعهد آن» انجام شد. بااین‌حال، این سفرها نشان داد که از یک‌سو مخالفتها با سیاستهای عربستان سعودی به‌خصوص در یمن بیش از هر زمان دیگری است و افکار عمومی جهانی و حتی اغلب سران گروه ۲۰ خواستار توقف جنگ عربستان سعودی علیه یمن هستند و از سوی دیگر جایگاه داخلی و خارجی محمد بن سلمان متزلزل شده است. این سفرها و به‌خصوص به تصویر کشیده‌شدن انزوای محمد بن سلمان در آرژانتین، مخالفان و رقبای وی را برای کنارزدن وی از ولیعهدی عربستان سعودی ترغیب کرده و پسر ملک سلمان از ۲۰۱۵ به بعد، اکنون بیش از هر زمان دیگری سایه رقبایی را که دلِ خوشی نیز از وی ندارند، در کنار کرسی ولیعهدی میبیند، سایهای که میتواند قدرت در عربستان را از خاندان «آل سلمان» بار دیگر به «آل سعود» منتقل کند. این وضعیت با گزارش آژانس اطلاعات مرکزی آمریکا (سیا) و تائید نقش داشتن بن سلمان در قتل خاشقچی حتی برای ولیعهد کنونی عربستان وخیمتر نیز شده است.
سید رضی عمادی- دکترای روابط بینالملل
