فصلنامه مطالعات راهبردی شماره ۸۹ – پائیز ۱۳۹۹
در شماره ۸۹ فصلنامه مطالعات راهبردی می‌خوانید:
◄ نظریه سلاح اطلاعات/ علی علیخانی
در این مقاله تلاش بر آن است تا با بررسی چالش‌های ناشی از عصر اطلاعات بر سازمان‌های اطلاعاتی، چارچوب نظری جایگزینی برای مدیریت سازمان‌های اطلاعاتی و نقش‌آفرینی آنها در امنیت ملی ارائه شود. نویسنده با نقد الگوی سنتی کارکرد سازمان‌های اطلاعاتی که بر سه رکن «کشف اسرار»، «رابطه تولید کننده- مشتری میان اطلاعات و سیاست» و «گزارش اطلاعاتی» استوار است، استدلال می‌کند که تداوم الگوی سنتی در عصر اطلاعات و جهانیشدن، نمیتواند تأمینکننده انتظار کشورداران برای نقش‌آفرینی موثر سازمان‌های اطلاعاتی در امنیت ملی باشد. با ارائه چارچوب نظری جایگزینی با عنوان «سلاح اطلاعات»، نویسنده بر آن است که واحدها و قضایای این نظریه درباره نقش و کارکرد سازمان‌های اطلاعاتی، متناسب با عصر جهانیشدن هستند و از طریق تولید قدرت اطلاعاتی میتوانند رسالت اطلاعات برای تأمین امنیت ملی را محقق کنند. این نظریه بهجای آنکه اطلاعات را نهادی برای کشف اسرار بداند، آن را سلاحی برای جنگاوری پنهان معرفی می‌کند.
واژگان کلیدی: سلاح اطلاعات، نظریهپردازی، کشف اسرار، سازمان اطلاعاتی، جنگاوری پنهان، قدرت اطلاعاتی، امنیت ملی.
◄ «هویت ملی» در برنامه‌های تحویل سال بی‌بی‌سی فارسی؛ تهدید راهبردی برای جمهوری اسلامی ایران/ عطاء مقدم‌فر
مسئله اصلی این پژوهش، ارزیابی عملکرد رسانه بی‌بی‌سی فارسی در حوزه هویت‌سازی برای جامعه ایرانی از طریق برنامه‌های تولیدی نمایش‌داده‌شده در ویژه برنامه تحویل سال است. نویسنده با تکیه بر نظریه «روایت» و با روش تحلیل محتوای روایی، برنامه‌های تحویل سال بی‌بی‌سی فارسی را به عنوان نمونه انتخاب و نحوه روایت هجده گویه از شش بُعد اصلی «فرهنگی»، «دینی»، «زبانی»، «اجتماعی»، «سیاسی»، «سرزمینی» و «ارزش‌ها و نمادهای ملی» هویت ملی در این برنامه‌ها از ۱۳۹۱ تا ۱۳۹۸ را بررسی کرده است. یافته‌های پژوهش حاکی از این است که نحوه روایت بی‌بی‌سی فارسی، گویه‌های قابل تأملی از ابعاد هویت ملی به‌عنوان یکی از مولفه‌های مرجع امنیت نظام اسلامی را نشانه گرفته و با ارائه روایتی متعارض با سبک زندگی و تجربه زیسته ایرانی، هویت ملی که ایده‌ای نظام‌ساز برای جمهوری اسلامی ایران محسوب می‌شود، را با تهدید راهبردی مواجه کرده است. نتایج این پژوهش، در پی‌جویی و شناخت دلایل تغییر و تحولات ناهنجار هویتی و فرهنگی جامعه ایرانی و سیاستگذاری پیشگیرانه از آن مؤثر است.
واژگان کلیدی: سیاستگذاری فرهنگی، روایت، هویت ملی، تحویل سال، بی‌بی‌سی فارسی.
◄ دوگانگی گفتمانی و تأثیر آن در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران/ حجر اردستانی/ محمدرضا تاجیک/ مسعود موسوی شفائی/ محسن اسلامی
این پژوهش با تمرکز بر دال امنیت، نشان میدهد که در جمهوری اسلامی ایران، همواره اختلافی بین دو گفتمان «ضدهژمونیک» و «تعاملگرا» بر سر فهم این دال جریان داشته است. این اختلاف میتواند در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران به رویکرد واحد پویایی با دو بُعد مکمل یا به رویکرد خودمتناقضی با دو بُعد خنثیکننده بیانجامد. از منظر این مقاله، رسیدن به رویکرد پویای دوبُعدی در سیاست خارجی، پیش از هر چیز مستلزم ساخت گفتمان سیاسی نو است که با تمرکز بر هویت، هر دو وجه «ضدهژمونیک» و «تعاملگرا» را بیآنکه متناقض به نظر آیند، در مفصلبندی نوین زبانی قرار دهد.
واژگان کلیدی: سیاست خارجی، جمهوری اسلامی ایران، امنیت، گفتمان، ضدهژمونیک، تعامل گرا.
◄ راهبرد بهینه ج.ا.ایران در فرآیند دولت- ملت‌سازی سوریه با استفاده از روش دانا/ عبدالمحمود محمدی لرد/مهدی محمدیان
بهرغم کامیابی ج.ا.ایران در جلوگیری از سقوط نظام سیاسی سوریه در عرصه نظامی، تداوم دستاوردهای کشور در این رابطه نیازمند راهبردپردازی جامع و مبتنی بر ملاحظه نقش‌آفرینی سایر بازیگران دخیل در بازی سوریه است. این مقاله مدعی است که تداوم دستاوردها نیازمند نقش‌آفرینی در فرایند دولت- ملت‌سازی پس از منازعه در سوریه است. نویسندگان با استفاده از روش دانا به‌عنوان راهکاری برای راهبردپردازی تلاش کردهاند راهبرد بهینه را بر مبنای مدیریت تعارض و تضاد میان بازیگران طراحی کنند. در واقع، این روش به دنبال آن است که منافع ج.ا.ایران را در بازی با حاصل جمع مثبت برای اکثر بازیگران دخیل در سوریه محقق کند. یافته‌های تحقیق نشان میدهد که راهبرد بهینه ج.ا.ایران در فرایند دولت-ملت‌سازی سوریه باید واجد این شاخصها باشد: پذیرش نظام سیاسی سکولار، پذیرش ناسیونالیسم عربی، تقویت حزب بعث در کنار تشویق تحزب غیرهویتی، تقویت پارلمان در برابر ریاست جمهوری، کاهش نفوذ دستگاههای امنیتی، استقلال قوه قضائیه از حزب بعث، تشویق اقتصاد نیمه سوسیالیستی، جلوگیری از تقسیم قوا بر اساس مدل لبنانی و عراقی و مخالفت با فدرالیسم.
واژگان کلیدی: تحلیل بازیگران، دولت-ملت‌سازی، سوریه، مدیریت تعارض، راهبرد بهینه، روش دانا
◄ امنیت رژیم و منطق اتحادها در خاورمیانه/ ولی گل‌محمدی
این مقاله بهدنبال فهم نظاممند منطق اتحادهای ناپایدار در خاورمیانه پساانقلابهای عربی است. دولتهای خاورمیانه بر چه اساسی وارد اتحاد با یکدیگر میشوند و رفتار ائتلافسازی سیال آنها تحت تأثیر چه متغیرهایی است؟ برخلاف رویکردهای جریان اصلی در تبیین ماهیت اتحادها، متغیرهایی همچون موازنه قدرت، آنارشی، هویت و تهدیدات خارجی بهتنهایی قادر به فهم سازوکارها و پیچیدگیهای تجربی رفتار اتحادسازی دولتهای خاورمیانه نیستند. مقاله حاضر با بهره‌گیری از نظریه‌های اتحاد در روابط بینالملل، چارچوب تلفیقی «امنیت رژیم» را به عنوان رویکرد آلترناتیوی در فهم ریشههای اتحاد در خاورمیانه پیشنهاد می‌کند. بهرغم تحول در محیط بین‌المللی و منطقه‌ای، منافع اصلی برای هر کدام از دولتهای خاورمیانه هنوز تأمین بقا و امنیت رژیم سیاسی آنهاست. در واقع، گزینههای روابط خارجی و اتحادسازی دولتهای خاورمیانه مبتنی بر کنش پویای آنها به‌منظور حفظ امنیت رژیم حاکم در مقابل تهدیدات بالقوه داخلی و خارجی است. در چنین شرایطی، اتحادها به عنوان ائتلافهای فراملی میان متحدان بالقوه برای تأمین بقای رژیمهای سیاسی فرمولبندی می‌شود. در راستای آزمون ایده اصلی مقاله، به بررسی موردی ائتلافهای منطقه‌ای خاورمیانه پرداخته می‌شود.
واژگان کلیدی: اتحاد، خاورمیانه، انقلابهای عربی، موازنه قدرت، امنیت رژیم.
◄ نقش افراطگرایان در چالش‌های داخلی رژیم صهیونیستی/ وحیده احمدی
خوانش متفاوت افراطگرایان صهیونیست از تصمیمات سیاسی و رویکردها و انگارههای آنها در مورد چگونگی برخورد با مسائل داخلی، از ابتدای تأسیس رژیم صهیونیستی تا کنون برای ساختار سیاسی آن چالشزا بوده است. این مقاله به بررسی ماهیت، میزان و نوع چالشزایی افراطگرایان برای این رژیم و رویکرد ساختار سیاسی در مواجهه با آنها میپردازد. پرسش اصلی این است که مهم‌ترین چالش‌های مربوط به افراطگرایان در رژیم صهیونیستی مربوط به کدام طیف از آنها بوده و ساختار سیاسی در واکنش به آن، چه رویکردی داشته است؟ در راستای پاسخ به این پرسش، این فرضیه مطرح شده که «افراطگرایان راست عملگرا» مهم‌ترین چالشها را برای رژیم صهیونیستی ایجاد کرده و ساختار سیاسی در واکنش به آنها، سیاست مقابله گزینشی به معنای شدت عمل و برخورد جدی با برخی از آنها و اغماض در قبال برخی دیگر را در پیش گرفته است. یافته‌های پژوهش نشان میدهد که در حال حاضر از چالشزایی این نحله از افراطگرایان برای ساختار سیاسی رژیم صهیونیستی کاسته شده؛ زیرا آنها با ساماندهی مجدد خود در چارچوب احزاب پویا و سازگار با فضای سیاسی، به تأثیرگذاری مؤثر در فضای تصمیمگیری این رژیم روی آورده و از این طریق، منافع خود را پی میگیرند.
واژگان کلیدی: افراطگرایان، رژیم صهیونیستی، شاباک، چالشزایی، راست حریدی، امنیت.
◄ جنگ هیبریدی روسیه در کشورهای اروپایی؛ چرایی و چگونگی/ علیرضا ثمودی پیلهرود
روسیه در سال‌های اخیر برای تحقق اهداف خود در رابطه با کشورهای اروپایی بیش از گذشته از جنگ هیبریدی استفاده کرده است. پرسش اصلی این مقاله عبارت از این است که «هدف روسیه از بهکارگیری جنگ هیبریدی در رابطه با کشورهای اروپایی چیست و در این مسیر، از چه ابزارها و روش‌هایی بهره گرفته است؟» در پاسخ به این پرسش، این فرضیه از سوی نویسنده مطرح شده که «هدف اساسی روسیه، بازگشت به جایگاه ابرقدرتی و تغییر موازنه به سود خود در مناسبات با غرب است. چون کسب این هدف، دیگر به شیوه‌های جنگ متقارن و سنتی امکان‌پذیر نیست، مسکو به نسل نوین جنگ‌ها یعنی جنگ هیبریدی و بهره‌گیری از ابزارهای متعدد و متنوع آن همچون حملههای سایبری، انتشار اخبار نادرست و جعلی، حمایت از شبکه‌های فساد و فشار اقتصادی، مداخله در انتخابات کشورهای اروپایی و تشکیل شبکه‌ای از متحدان سیاسی در کشورهای اروپایی، حمایت از جدایی‌طلبی در اروپا و استفاده از گروهها و سازمان‌های مخالف روی آورده است».
واژگان کلیدی: جنگ سنتی، جنگ هیبریدی، روسیه، اتحادیه اروپا، راست افراطی، حمله سایبری
◄ تحول دیپلماسی عمومی آمریکا در قبال جهان اسلام؛ از پیامپایگی تا ارتباطمحوری/ محمد شاد/ فواد ایزدی/ سعیدرضا عاملی رنانی
بررسیهای این مقاله نشان میدهد که کانون تمرکز کارگزاران دیپلماسی عمومی آمریکا، از تلاش برای توزیع نظام منسجمی از «پیام‌ها» به تجمیع منابع در جهت ایجاد شبکه‌ای درهم‌تنیده از «روابط» منتقل شده است. بر این اساس، مخاطبین دستگاه دیپلماسی عمومی آمریکا در جهان اسلام، بیش از آنکه در فرآیندی «یک‌سویه» و «اطلاع‌محور» تعداد معینی از «بینندگان، خوانندگان و شنوندگان منفعل، منفرد و مردد» برای شبکه‌های تلویزیونی، مجلات، درگاههای اینترنتی و کانال‌های رادیویی آمریکایی را شامل شود، در فرآیندی «دوسویه» و «ارتباط‌‌‌محور» شبکه قابل‌توجهی از «مشارکت‌کنندگان فعال، همسو و متشکل» را در بر می‌گیرد که در طیف متنوعی از برنامه‌های مبتکرانه اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و حقوق‌بشری آمریکایی، مشارکت همدلانه دارند؛ کنش‌گرانی که بر اساس تصریح این اسناد، «شبکه شرکای راهبردی» ایالات‌متحده و «مأمورین تغییر» در جوامع دستخوش گذار خواهند بود.
واژگان کلیدی: دیپلماسی عمومی، آمریکا، اسناد راهبردی، شبکه‌سازی، تحول ارتباطی، جهان اسلام.
◄ شورای امنیت سازمان ملل متحد و شکل‌گیری رژیم مقابله با تروریسم/ حسین قریبی/ سالار نامدار وندایی
این مقاله به بررسی رژیمی که شورای امنیت سازمان ملل متحد، به‌عنوان عالی‌ترین نهاد مسئول حفظ صلح و امنیت بین‌المللی، به‌منظور شکل‌دهی به مبارزه همه‌جانبه علیه تروریسم ایجاد کرده است، میپردازد. این رژیم متشکل از دو جزء ماهوی و اداری-تشکیلاتی است که در قطعنامه‌های با موضوع مقابله با تروریسم شورای امنیت به‌ویژه قطعنامه ۱۳۷۳ تجلی پیدا کرده است. «چالش تعریف تروریسم»، «الزام دولت‌ها به همکاری برای سرکوب تروریسم»، «منع پشتیبانی از تروریسم»، «اجرای تحریم‌های وضعشده از سوی شورای امنیت» و «جرم‌انگاری و تعقیب کیفری تـروریسم» اصول اختصاصی جزء ماهوی این رژیم هستند. کمیته مقابله با تروریسم شورای امنیت و مدیریت اجرایی دبیرخانه آن و همچنین، ساختارهایی که در قالب گروه ویژه اقدام مالی و سایر نهادهای بین‌المللی مانند ایکائو یا اینترپل ایجاد شدهاند و به شورا گزارش می‌دهند، جزء اداری- تشکیلاتی رژیم بین‌المللی مقابله با تروریسم هستند.
واژگان کلیدی: رژیم، تروریسم، سازمان ملل، شورای امنیت، حاکمیت، امنیت.
