آلودگی هوای تهران؛ ضرورت مدیریت همهجانبه بحران
♦ مراد کاویانی راد، دانشیار جغرافیای سیاسی دانشگاه خوارزمی
آلودگی هوا یکی از آشکار‌ترین چالش های زیست محیطی شهر تهران، دست کم از نیمه نخست دهه هفتاد خورشیدی بوده است، به گونه ای که بر بنیاد برآوردها، سالانه ۸۰۰ هزار تن آلاینده وارد هوای شهر تهران می‌شود. کیفیت پایین سوختهای تولید داخل و بنزین آلوده، وجود مجتمعهای صنعتی، پالایشگاهها، کارخانهها و معادن شن و ماسه در غرب تهران، به ویژه در جاده مخصوص کرج، تخریب ساختمانها، راهبندانهای سنگین، تمرکز کلان جمعیت، بافت شهری نامناسب، کمبود فضای سبز، اوضاع نامناسب اقلیمی و عوامل جوی، ناوگان فرسوده و ناکارامد ترابری عمومی، شمار زیاد خودروها (سه و نیم میلیون خودرو) و فرسوده و نااستاندارد بودن دست کم سیصدهزار خودرو در شهر و نیز وجود شمار زیاد موتور سیکلت‌های کاربراتوری که هر یک هشت برابر یک خودرو آلودگی تولید میکنند، بلندمرتبهسازی و تراکمفروشی از جمله مهمترین عوامل و زمینههای این آلودگی به شمار میآیند. افزون بر عوامل برشمرده، موقعیت جغرافیایی پایتخت در فزایندگی و گستردگی این آلودگی بسیار مؤثر است، به گونهای که تهران با مساحتی نزدیک به ۸۰۰ کیلومتر مربع در دامنه جنوبی کوههای البرز واقع شده است. اگرچه شیب عمومی شهر به جنوب است، اما در داخل شهر هم ناهمواری بسیار است. بلندی های البرز، دیواره شمالی و کوههای محدوده بیبی شهربانو، دیواره شرقی شهر را تشکیل می دهند، اما ارتفاع نواحی جنوبی و غربی تهران چندان بلند نیست. سدهای کوهستانی شمال و شرق، مانع برون رفت مواد زایدی میشوند که توسط بادهای غربی به داخل فضای شهر آورده شده‌اند و آلودگی هوای شهر به ویژه در نواحی مرکزی و شرقی را دامن می‌زنند. با توجه به اینکه بادهای غالب تهران جهت غربی و بیشتر صنایع در غرب تهران مستقر هستند، می توان انتظار داشت که هوای شهر اغلب آلوده باشد.
گزارشها و دادهها گویای آن هستند که هر ساله همزمان با سردشدن هوا و اُفت دما که با پایداری و سکون نسبی هوا همراه است، هوای شهر تهران در وضعیت خطرناک و هشدار قرار میگیرد. هشدار شرکت کنترل کیفیت هوای تهران در نیمه سوم آبانماه سال جاری درباره نتایج پیش‌بینی آلودگی هوا و شاخص آلودگی در وضعیت نامطلوب، جدای از روندها، کنشها و واکنشهای سالهای پیشین نیست، بدین معنا که روزهایی که هوای پایتخت در وضعیت هشدار قرار میگیرد و غلظت آلایندهها به اندازهای میرسد که سازمان‌ها و نهادهای دستاندرکار در قالب کمیته اضطرار آلودگی هوا ناگزیر به نشستهای تصمیمگیری فوری برای مدیریت بحران آلودگی میشوند که آن هم عمدتاً در قالب اقدام های زودگذر مانند تعطیلی مدارس، گاه ادرات و معادن شن و ماسه، گسترش محدوده طرح ترافیک، اجرای طرح زوج و فرد خودروها از درب منازل و درخواست از شهروندان برای استفاده نکردن از خودروهای شخصی و پرهیز از تردد به صورت تک سرنشین در روزهای آلوده نمود مییابد. واقعیت آن است که بارگذاری جمعیت و وسایل نقلیه چندین برابر ظرفیت مسکونی و معابر پایتخت است. بر پایه گزارشها، در حال حاضر سهونیم میلیون خودرو و حدود دو میلیون موتورسیکلت فعال در تهران وجود دارد. این در حالی است که موتور سیکلت‌های کاربراتوری هر یک هشت برابر یک خودرو آلودگی تولید میکنند.
واکاوی دادهها و یافتهها نشان میدهند آلودگی هوای تهران از یک سو برآیند موقعیت محصور جغرافیایی این کلانشهر است که شرح آن در بالا رفت و از سوی دیگر، پیامد ناکارامدی مدیریت فضا در مقیاس شهری و کشوری و مداخله جریانهای مؤثر غیرپاسخگو در فرایند ساختوساز است که به آشفتگی جریان هوا و وزش باد و فزایندگی دامنه آلودگیهای کلانشهر تهران انجامیده است. هرچند آلودگی هوا آبانماه جاری بیشتر در پیوند با وارونگی دما بود، اما درباره ماندگاری آلودگی در دیگر ماههای سال نمیتوان این واقعیت را نادیده گرفت که بلندمرتبهسازی در غرب و شمال غرب شهر تهران به ویژه در منطقه ۲۲، یعنی درست در مسیر وزش بادهای غالب این شهر، محدودیت مسیر وزش باد را در پی داشته است. بر پایه طرح جامع پیشین، قرار بود منطقه ۲۲ به عنوان منطقه تلطیف کننده هوای تهران نقش بیافریند. در این باره، استدلال شورای عالی شهرسازی و اطلاعات پژوهشکده سازمان هواشناسی گواه بر تأئید وضعیت یادشده است. بر پایه یافتههای موجود در حال حاضر، ۱۷ سازمان، ارگان و نهاد به شکلی درگیر آلودگی هوا هستند که کارکرد این سازمان‌ها اعم از دولت، مجلس، دانشگاه، مراکز پژوهشی و شهرداری در کنترل برنامه‌ریزی آلودگی هوا مشخص نیست. دادهها گویای آن هستند که درصد کمی از سوخت مصرفی کشور یورو ۴ واقعی با کیفیت مناسب است، بدین معنا که از حدود۶۰ میلیون لیتر بنزین تولیدی کشور ۲۸ میلیون لیتر کیفیت یورو ۴ دارد و مابقی آن کیفیت یورو ۲ است. نکته مهم دیگر درباره آلودگی هوا، استفاده از قطعات بی‌کیفیت حتی در خودروسازی‌های کشور است، آنجا که به جای استفاده از قطعات باکیفیت در سامانه سوخت‌رسانی و کاتالیست‌های کنترل آلایندگی خودرو، از قطعات با کیفیت پایین و ارزان استفاده می‌شود تا به جای آنکه حداقل پس از دو سال مصرف سوخت بی‌کیفیت کارایی خود را از دست بدهند، پس از شش ماه عملاً دیگر کارایی لازم را ندارند و به آلودگی بنزین‌های بی‌کیفیت دامن می‌زنند. بر این پایه، مقابله با بحران آلودگی هوای تهران اراده استوار و باوری نظاممند میخواهد که از توان یک نهاد و سازمان خارج است و نیازمند نوعی هماهنگی و اقتدار در حوزه عمل است، بدین معنا که باید از رهگذر همکاری دولت با بانکها، خودروهای حمل و نقل همگانی فرسوده نوسازی شوند، از ثبت و سفارش و تولید موتور سیکلت‌های کاربراتوری جلوگیری شود، قانون پیش‌بینی کد جریمه برای خودروهای فرسوده، محدودیت استفاده از موتورهای کاربراتوری در دستگاههای دولتی و شهرداری‌ها، سهمیه سوخت خودروهای فرسوده طی یک برنامه چندساله حذف شود، کاهش زمان اعتبار معاینه فنی خودروها به سالانه، نظارت و ممیزی برای استانداردسازی بنزین‌ها از سوی سازمان‌ها به خصوص وزارت نفت و ملزم شدن همه سازمان‌ها و نهادها به اجرایی قوانین زیستمحیطی، توجه به هشدارهای سازمان هواشناسی، به ویژه در زمان های سرد سال که با وارونگی دما همراه است، همگی میتوانند در مهار آلودگی کلانشهر تهران کارامد باشند.
